Alergiyanın diaqnozu necə qoyulur? Hansı testlər etibarlıdır?

Allergiya — immun sistemin əslində zərərsiz olan maddələrə qarşı həddindən artıq reaksiya verməsidir. Polen, qida, toz gənələri, heyvan tükü və ya dərmanlar kimi maddələrə qarşı bədəndə qaşınma, burun axması, səpgilər, öskürək və hətta nəfəs darlığı kimi əlamətlər meydana gələ bilər.

Lakin bu simptomlar təkcə allergiyaya xas deyil. Bənzər əlamətlər infeksiya, soyuqdəymə və ya dəri xəstəliklərində də rast gəlinə bilər. Buna görə dəqiq diaqnoz üçün laborator və klinik testlər çox vacibdir.

Bu yazıda allergiyanın necə müəyyən edildiyini, hansı testlərin etibarlı olduğunu və diaqnozun necə düzgün qoyulduğunu addım-addım izah edəcəyik.

1. Alergiya diaqnozunun məqsədi nədir?

Allergiyanın diaqnostikası yalnız “nəyə qarşı allergiyam var?” sualına cavab vermir.
Eyni zamanda:

• Allergiyanın növünü və dərəcəsini müəyyənləşdirir,

• Uyğun müalicə və immunoterapiya planının seçilməsinə kömək edir,

• Gələcəkdə qarşısının alınması üçün risk faktorlarını göstərir.

Yəni düzgün diaqnoz – düzgün müalicənin əsasını təşkil edir.

2. Alergiya diaqnozuna başlamazdan əvvəl: Klinik qiymətləndirmə

Alergiyanın diaqnozu təkcə testlərlə deyil, ətraflı klinik müayinə ilə başlayır.

a) Ətraflı sorğu (anamnez)

Həkim aşağıdakı sualları araşdırır:

• Simptomlar nə vaxt başlayıb?

• Mövsümə və ya müəyyən qidaya bağlıdırmı?

• Evdə heyvan, toz, kif və ya siqaret var?

• Ailədə allergiyalı insanlar varmı?

• Qidalanma və dərman istifadəsi necədir?

Bu məlumatlar laborator testlərin istiqamətini müəyyənləşdirir.

b) Fiziki müayinə

• Dərinin vəziyyəti (səpgilər, qızartı)

• Burun və gözlərdə allergik dəyişikliklər

• Ağciyər auskultasiyası (astma şübhəsində)

Bundan sonra laborator mərhələyə keçilir.

3. Alergiyanın laborator diaqnostika üsulları

Alergiyanı aşkar etmək üçün əsasən iki qrup test istifadə olunur:

1. Dəri testləri (in vivo testlər)

2. Qan testləri (in vitro testlər)

Hər iki üsulun öz üstünlükləri və məhdudiyyətləri var.

4. Dəri testləri (Skin Prick Test)

Nədir?

Dəri testləri — allergen maddələrin çox kiçik miqdarda dərinin səthinə damcıladılması və həmin nahiyənin reaksiyasının müşahidə edilməsidir.

Ən çox istifadə olunan üsul “prick test” adlanır.

Necə aparılır?

• Xüsusi allergen məhlulları qolun iç tərəfinə və ya kürəyə damcıladılır.

• Kiçik bir iynə ilə (prick) dərinin üst təbəqəsi yüngülcə deşilir.

• 15–20 dəqiqə ərzində qızartı və şişkinlik yaranarsa, həmin allergenə qarşı müsbət reaksiya hesab olunur.

Üstünlükləri

• Sürətli nəticə (20 dəq. ərzində)

• Sadə və iqtisadi üsuldur

• Geniş allergen qrupu yoxlanıla bilər

Məhdudiyyətləri

• Dərinin vəziyyəti pisdirsə (ekzema, dermatit), test nəticəsi yanıltıcı ola bilər.

• Antihistaminik dərmanlar nəticəyə təsir edir (testdən 3–5 gün öncə kəsilməlidir).

• Yalnız IgE tipli allergiyaları göstərə bilir (məsələn, qida və inhalyasion allergiyalar).

5. Qan testləri (Spesifik IgE testləri)

Dəri testlərinin alternativi kimi qan analizləri istifadə olunur. Bu üsul allergenə qarşı bədəndə yaranan İgE anticisimlərinin miqdarını ölçür.

a) Spesifik IgE testi

• Qanda hər bir allergenə qarşı yaranan İgE səviyyəsini müəyyən edir.

• 100-dən çox allergen qrupu yoxlana bilər (toz, polen, qida, heyvan tükü və s.).

Üstünlükləri

• Dəriyə müdaxilə yoxdur, uşaq və hamilələr üçün uyğundur.

• Antihistaminik istifadəsi nəticəyə təsir etmir.

• Eyni anda çoxlu allergen analiz edilə bilər.

Məhdudiyyətləri

• Bahalı ola bilər.

• Nəticənin klinik simptomlarla uyğunluğu həkim tərəfindən qiymətləndirilməlidir.

6. Geniş spektrli molekulyar allergiya testləri (komponent əsaslı diaqnostika)

Son illərdə ən etibarlı və dəqiq metodlardan biri molekulyar (komponent əsaslı) allergiya testləridir.

Necə işləyir?

Əvvəllər testlər “yumurta allergiyası” və ya “toz allergiyası” kimi ümumi nəticə verirdi.
Molekulyar testlər isə həmin allergenin dəqiq molekul komponentini göstərir — yəni, bədən hansı proteinə qarşı reaksiya verir.

Nümunələr:

• ALEX² (Allergy Explorer)

• ISAC test (ImmunoCAP ISAC)

• MADx (Macro Array Diagnostics)

Bu testlər eyni anda 300-dən çox allergen komponentini analiz edə bilir.

Üstünlükləri

• Çox yüksək dəqiqlik və həssaslıq

• Qida və inhalyasion allergenləri eyni anda yoxlayır

• Çarpaz reaksiyaları aşkar edir (məsələn, polen–meyvə allergiyası)

• İmmunoterapiya planı üçün ən doğru məlumatı verir

Məhdudiyyətləri

• Xüsusi laboratoriya və təcrübə tələb edir

• Qiymət baxımından standart testlərdən bahadır

7. Digər testlər

a) Yamaq testi (Patch Test)

• Əsasən kontakt allergiyalar (kosmetika, metal, kimyəvi maddələr) üçün istifadə olunur.

• Allergik maddə yapışqan vasitəsilə bel dərisinə yerləşdirilir və 48–72 saat sonra reaksiya qiymətləndirilir.

b) Provokasiya testləri

• Nadir hallarda və yalnız xəstəxana şəraitində aparılır.

• Şübhəli allergen ağız, burun və ya dəriyə tətbiq edilir.

• Məqsəd: klinik simptomun təkrarlanıb-təkrarlanmadığını müşahidə etmək.
  ⚠️ Yalnız ciddi nəzarət altında edilir, çünki ağır reaksiya riski var.

8. Hansı testlər ən etibarlıdır?

9. Alergiya diaqnozunun nəticəsi necə şərh olunur?

Allergiya testlərinin nəticəsini yalnız həkim allergoloq klinik vəziyyətlə birlikdə dəyərləndirməlidir.
Çünki:

• Testdə “müsbət” nəticə çıxması həmişə klinik allergiya demək deyil.

• Bəzi insanlar allergenə qarşı İgE daşıyır, amma heç bir simptom yaşamır.

• Buna “sensitizasiya” deyilir.

Yəni test nəticəsi xəstənin şikayətləri ilə uyğun gəlməlidir.

10. Uşaqlarda allergiya testləri

Uşaqlarda allergiya diaqnozu çox diqqətlə aparılmalıdır.

• 6 aydan böyük körpələrdə qan testləri daha çox üstünlük qazanır.

• 3 yaşdan yuxarı uşaqlarda isə dəri prick testləri daha etibarlıdır.

• Uşaqlarda immun sistem hələ inkişaf mərhələsində olduğu üçün nəticələr zamanla dəyişə bilər.

11. Test nəticələri ilə müalicə necə planlanır?

Diaqnoz qoyulduqdan sonra:

1. Allergenlə təmasın qarşısı alınır.

2. Antihistamin və burun spreyləri ilə simptomlar idarə olunur.

3. Uyğun xəstələrdə immunoterapiya (alerji iynəsi və ya damcısı) başlanır.

Molekulyar testlər bu mərhələdə hansı allergen komponentinə qarşı immunoterapiya aparılmalı olduğunu dəqiqliklə müəyyənləşdirir.

12. Nəticə

Allergiyanın diaqnozu çoxmərhələli bir prosesdir. Tək bir testlə deyil, klinik müşahidə + laborator nəticələrin birlikdə qiymətləndirilməsi ilə düzgün diaqnoz qoyulur.

Dəri testləri və spesifik IgE analizləri sadə və əlçatan üsullardır,
molekulyar testlər isə ən yüksək elmi dəqiqliyi təmin edir.

Unutmayın:

Alergiya testləri yalnız “nəyə qarşı həssas olduğunuzu” deyil, müalicənin yönünü də müəyyənləşdirir.
Düzgün diaqnoz – düzgün müalicənin başlanğıcıdır.