Qida alerjiyasında çarpaz reaksiya nə deməkdir?

Qida allergiyası bədənin müəyyən qidalardakı zülalları təhlükə kimi tanıması və onlara qarşı immun cavab verməsi nəticəsində yaranır.
Amma bəzən allergiyası olan insan yalnız bir qidaya deyil, bir-birinə bənzər tərkibli başqa qidalara da reaksiya verir.
Məhz bu hal çarpaz reaksiya (cross-reaction) adlanır.

Bu hadisə, xüsusilə polen, meyvə, tərəvəz və bəzi dəniz məhsullarına allergiyası olan insanlarda çox yaygındır.
Gəlin çarpaz reaksiyanın nə olduğunu, necə baş verdiyini və gündəlik həyatda necə idarə edilə biləcəyini ətraflı izah edək.

1. Çarpaz reaksiya nədir?

Çarpaz reaksiya, immun sistemin müxtəlif qidalarda və ya allergenlərdə oxşar zülal strukturlarını eyni maddə kimi tanımasıdır.
Yəni bədən bir allergenə qarşı artıq həssaslaşdıqda, ona bənzər molekulyar quruluşa malik başqa bir maddəyə də reaksiya verə bilər.

Sadə izahla:

Məsələn, bədən alma zülalına qarşı allergikdirsə və bu zülalın strukturu fındıqdakı zülalla oxşardırsa, fındıq da allergik reaksiyaya səbəb ola bilər — baxmayaraq ki, fındıq əvvəllər heç problem yaratmayıb.

2. Çarpaz reaksiyanın mexanizmi

İmmun sistem allergenə qarşı IgE tipli antitellər istehsal edir.
Bu antitellər konkret bir zülalın səthindəki “tanıma nöqtələrinə” bağlanır.
Əgər başqa bir qidada həmin nöqtələrə bənzər zülal fraqmentləri (epitoplar) varsa, bədən onları da eyni allergen kimi qəbul edir.

Beləliklə:

• İmmun sistem “səhv tanıma” edir,

• Mast hüceyrələrindən histamin kimi maddələr ifraz olunur,

• Qaşınma, səpki, boğazda şişlik, qarın ağrısı və bəzən anafilaksiya kimi əlamətlər yaranır.

3. Qida allergiyasında çarpaz reaksiyaların əsas növləri

a) Polen–qida çarpaz reaksiyası (Oral allergiya sindromu)

Ən çox rast gəlinən formadır.
Polen allergiyası olan insanlarda bəzi meyvə və tərəvəzlərə qarşı da reaksiya müşahidə olunur.

Məsələn:

Bu sindromda simptomlar adətən ağız, dodaq və boğazda qaşınma və yanma şəklində olur və ciddi reaksiyalar nadir hallarda baş verir.

b) Qida–qida çarpaz reaksiyası

Eyni ailəyə aid qidalar arasında baş verir.
Məsələn:

• Qoz və fındıq arasında,

• Qarides, xərçəng, kalamar kimi dəniz məhsulları arasında,

• Keçi və inək südü,

• Toyuq və hind toyuğu ətləri arasında çarpaz reaksiya mümkündür.

Yəni birinə allergiyası olan şəxs digərinə də reaksiya verə bilər.

c) Lateks–qida çarpaz reaksiyası

Lateksə (rezin) qarşı allergiyası olan insanlarda bəzi tropik meyvələrə də reaksiya yaranır.

Bu, “Lateks–meyvə sindromu” adlanır.

d) Dəniz məhsulları və yod tərkibli maddələr

Dəniz məhsullarına allergiyası olan bəzi insanlarda balıq yağı, yosun və dəniz duzu tərkibli əlavələrə qarşı da reaksiya mümkündür.
Amma burada “yod”a qarşı deyil, xüsusi zülal komponentlərinə (tropomiyozin) qarşı çarpaz reaksiya yaranır.

4. Çarpaz reaksiya ilə çirklənmə (kross kontaminasiya) fərqli anlayışlardır

Bəzi insanlar bu iki anlayışı qarışdırır.

Hər iki halda allergik reaksiyalar yarana bilər, amma mexanizm fərqlidir.

5. Kimlərdə çarpaz reaksiya riski daha yüksəkdir?

• Uzunmüddətli və çoxlu allergiyası olan şəxslər (məsələn, həm qida, həm polen allergiyası olanlar),

• Atopik ekzema və astması olan xəstələr,

• Genetik olaraq IgE səviyyəsi yüksək olan şəxslər,

• Uşaqlıqdan qida allergiyası olanlar.

Bu şəxslərdə immun sistem daha “seçici və həssas” olduğuna görə bənzər zülalları asanlıqla tanıyır.

6. Çarpaz reaksiya simptomları

Simptomlar allergiyanın tipinə və reaksiya dərəcəsinə görə dəyişir:

Yüngül hallar:

• Ağızda qaşınma

• Dodaq və dilin şişməsi

• Boğazda yüngül yanma hissi

Orta hallarda:

• Qızartı və səpkilər

• Qarın ağrısı, qaz, ishal

• Burun axması və asqırma

Ağır hallarda (anafilaksiya):

• Qəfil nəfəs darlığı

• Dodaq, dil və boğazda şişkinlik

• Təzyiqin düşməsi, huş itirmə

⚠️ Anafilaksiya təcili tibbi müdaxilə tələb edən həyat üçün təhlükəli vəziyyətdir.

7. Diaqnoz necə qoyulur?

Çarpaz reaksiyanı müəyyənləşdirmək üçün həkim klassik allergiya testlərindən daha dərin molekulyar analizlər aparır.

İstifadə olunan üsullar:

• Dəri prick testi – əsas allergenlərə qarşı ilkin reaksiya.

• Qan testi (spesifik IgE) – müxtəlif qida və polen allergenlərinə qarşı anticisimlər ölçülür.

• Molekulyar allergiya testləri (ALEX, ISAC) – allergiyanın hansı zülal komponentinə qarşı olduğunu göstərir.
  Bu testlər çarpaz reaksiyanın əsl səbəbini və istiqamətini müəyyən etmək üçün ən etibarlı üsuldur.

8. Çarpaz reaksiyanı idarə etmə yolları

a) Həkimlə fərdi allergiya xəritəsi

Hər allergik xəstənin reaksiyası fərqli olduğuna görə şəxsi allergiya profili çıxarılmalıdır.
Bu profilə əsasən:

• Hər hansı qidanın çarpaz riskli olub-olmaması,

• Hər gün hansı qidaların təhlükəsiz olduğu müəyyən edilir.

b) Tədricən tolerantlıq məşqi (oral immunoterapiya)

Bəzi hallarda həkim nəzarətində az miqdarda allergen verərək bədənin dözümlülüyünü artırmaq mümkündür.
Bu üsul hazırda yalnız xüsusi klinikalarda aparılır və özbaşına tətbiq etmək olmaz.

c) Qidalanma zamanı diqqət

• Çiy meyvə və tərəvəz daha çox çarpaz reaksiya yaradır,
  ona görə bişirmək və ya sobada qızartmaq reaksiyanı azalda bilər.

• Qida etiketlərini diqqətlə oxuyun (“may contain traces of…” xəbərdarlıqları mühümdür).

• Yeni qidaları tək-tək və kiçik miqdarda sınaqdan keçirin.

9. Çarpaz reaksiya və bağırsaq mikroflorası

Son illərdə aparılan araşdırmalar göstərir ki, bağırsaq mikrobiotası immun sistemin reaksiyalarını tənzimləyir.
Yəni sağlam bağırsaq florası immun sistemə “dost və düşməni” ayırmağı öyrədir.

Bu səbəbdən:

• Probiyotiklər (Lactobacillus, Bifidobacterium),

• Lifli və təbii qidalar
  çarpaz reaksiya riskini azalda və immun balansı gücləndirə bilər.

10. Həkimə nə zaman müraciət etməli?

Aşağıdakı hallarda mütləq allergoloqa müraciət etmək lazımdır:

• Qida qəbulundan sonra təkrarlanan ağız qaşınması və boğaz yanması varsa,

• Müxtəlif qidalarda eyni simptomlar yaranırsa,

• Polen mövsümündə meyvə və tərəvəzlərə qarşı dözümsüzlük artırsa,

• Anafilaksiya riski müşahidə olunursa.

Həkim bu hallarda çarpaz reaksiya testləri və fərdi qidalanma planı təyin edəcək.

11. Çarpaz reaksiya haqqında yanlış inanclar

❌ “Bir qidaya allergiyam varsa, o ailəyə aid hər şeydən uzaq durmalıyam.”
➡️ Hər zaman belə deyil. Yalnız molekulyar səviyyədə oxşar zülallara qarşı reaksiya mümkündür.

❌ “Çarpaz allergiya keçmir.”
➡️ Əksinə, bəzi hallarda (xüsusilə uşaqlarda) immun sistem tədricən tolerantlıq qazanır.

❌ “Polen allergiyam var, ona görə bütün meyvələr zərərlidir.”
➡️ Yalnız müəyyən polen–meyvə cütlüklərində risk var.

12. Nəticə

Qida allergiyasında çarpaz reaksiya — immun sistemin bir maddəni digərinə bənzər zülallara görə səhv tanımasıdır.
Bu hal xüsusilə polen, qoz, süd, yumurta və dəniz məhsulları allergiyasında daha çox rast gəlinir.

Düzgün diaqnoz və fərdi yanaşma ilə bu reaksiyalar idarə oluna bilər və çox hallarda bədən zamanla tolerantlıq qazanır.

Unutmayın:

Hər allergiya eyni deyil — bədəninizin nəyə necə reaksiya verdiyini anlamaq ən güclü qoruma üsuludur.