Alergiya, bədənin əslində zərərsiz olan maddələrə — məsələn, toz, polen, qida və ya heyvan tükünə — həddindən artıq immun cavab verməsidir. Yəni, immun sistemimiz bizi qorumaq üçün fəaliyyətə keçdiyi halda, bəzən bu reaksiyalar orqanizmə xeyirdən çox zərər gətirir.
Alergiya bütün dünyada milyonlarla insanı təsirləndirir. Dünya Səhiyyə Təşkilatına görə, hər 3 nəfərdən biri həyatında ən az bir dəfə allergik simptomlarla qarşılaşır. Bu da onu göstərir ki, allergiya təkcə genetik deyil, həm də mühit amillərinin təsiri ilə yaranan kompleks bir vəziyyətdir.
İmmun sistemin əsas vəzifəsi nədir?
İmmun sistemin əsas rolu bədəni xarici təhlükələrdən — virus, bakteriya və parazitlərdən — qorumaqdır. Bu sistem yad maddələri (antigenləri) tanıyır, onlara qarşı antikorlar (xüsusilə İmmunoglobulin E – IgE) istehsal edir və infeksiyaların qarşısını alır.
Lakin bəzən bu sistem səhv siqnal qəbul edir. Məsələn, polen və ya süd zülalını düşmən kimi tanıyaraq hücum əmri verir. Bu zaman mast hüceyrələri və bazofillər histamin kimi maddələr ifraz edərək qaşınma, burun axması, öskürək və hətta astma kimi simptomlara səbəb olur.
Alergiyanın yaranma mexanizmi
Alergiyanın baş verməsi iki mərhələdən ibarətdir:
1. Həssaslaşma mərhələsi
İlk dəfə allergenlə (məsələn, yumurta zülalı, polen və ya toz) qarşılaşanda bədən onu yad və təhlükəli kimi qəbul edir. İmmun sistem IgE antikorları istehsal edir və bu antikorlar mast hüceyrələrinin səthinə bağlanır. Bu mərhələdə insan hələ simptom hiss etməz.
2. Reaksiya mərhələsi
Eyni allergenlə növbəti təmasda IgE antikorları dərhal reaksiyaya girir. Mast hüceyrələri histamin və digər iltihab vasitəçilərini ifraz edir. Nəticədə burun axması, asqırma, qaşınma, ödem və bəzən anafilaksi kimi ağır vəziyyətlər yaranır.
Bədən niyə özünə zərər verir?
Alergiyanın təməlində hiperaktiv immun sistem dayanır. Normalda bu sistem bədəni qoruyur, lakin allergiyada “həddindən artıq qoruma” reaksiyası baş verir.
Bu, yanlış təhlükə siqnalı kimi izah olunur — yəni bədən poleni və ya süd zülalını virus kimi tanıyır və güclü iltihabi cavab verir. Bu cavab nəticəsində:
Damarlar genişlənir → ödem və qızartı yaranır
Histamin ifraz olunur → qaşınma və axıntı baş verir
Qan axını artır → iltihab güclənir
Beləcə, müdafiə mexanizmi “həddini aşaraq” orqanizmə öz zərərini verir.
Alergiyanın əsas növləri
Alergiya tək bir formada deyil, bir neçə müxtəlif klinik formada özünü göstərə bilər:
🟢 1. Qida allergiyası
Süd, yumurta, balıq, fındıq, buğda, soya kimi məhsullar uşaq yaşlarından etibarən reaksiyaya səbəb ola bilər. Mədə ağrısı, dəridə səpgi və ya boğaz şişməsi ilə özünü göstərir.
🟢 2. Tənəffüs (hava yolu) allergiyası
Polen, ev tozu gənələri, kif göbələkləri və heyvan tükləri kimi aeroallergenlər burun axması, asqırma və astma tutmalarına səbəb olur.
🟢 3. Dəri allergiyası
Ən çox görülən forması atopik dermatit (egzama) və ürtikerdir. Dəri qaşınır, qızarır və bəzən qabıqlanır.
🟢 4. Dərman allergiyası
Antibiotiklər (məsələn, penicillin) və bəzi ağrıkəsicilər orqanizmdə ciddi allergik reaksiyalara səbəb ola bilər.
🟢 5. Həşərat sancması allergiyası
Arı və ya ağcaqanad sancması nəticəsində lokal şişlik, qızartı və bəzi hallarda həyati təhlükə yaradan anafilaktik şok inkişaf edə bilər.
Risk faktorları
Alergiyanın yaranmasına təsir edən bir sıra amillər mövcuddur:
Genetik meyillilik: Ailədə allergiyası olanların övladlarında risk daha yüksəkdir.
Mühit faktorları: Şəhər həyatı, hava çirklənməsi və siqaret tüstüsü allergiyanı artırır.
Mikrobiom tarazlığının pozulması: Uşaqlıqda antibiotiklərin çox istifadəsi bağırsaq florasını zəiflədir və immun sistemin balansını dəyişir.
Erkən təmas azlığı: “Higiyen hipotezi”nə görə, uşaqlar mikroblarla az təmasda olduqda immun sistemi düzgün “təlim” almır və allergiyaya daha açıq olur.
Alergiyanın simptomları
Alergiya orqanizmin fərqli sistemlərinə təsir edir. Əlamətlər allergenin növünə görə dəyişə bilər:
Burun axması, asqırma, burun tutulması
Gözlərdə qaşınma və sulanma
Dəridə səpgi, qızartı və qaşınma
Boğazda sıxılma hissi
Tənəffüs çətinliyi və öskürək
Şiddətli hallarda: anafilaksi (boğulma və təzyiqin düşməsi)
Diaqnoz necə qoyulur?
Alergiyanın müəyyənləşdirilməsi üçün bir neçə müasir üsuldan istifadə olunur:
🔹 Dəri prick testi
Kiçik miqdarda allergen dərinin üzərinə qoyulur və iynə ilə yüngül deşilir. 15–20 dəqiqə ərzində qızartı və şişkinlik yaranarsa, həmin allergenə qarşı həssaslıq təsdiqlənir.
🔹 Qan analizi (spesifik IgE testi)
Qanda allergenə qarşı spesifik IgE antikorlarının miqdarı ölçülür. Bu üsul həm uşaqlarda, həm də dərman istifadə edən şəxslərdə təhlükəsizdir.
🔹 Molekulyar allergiya testi (komponent diaqnostika)
Ən yeni texnologiyalardan biridir. Burada allergiyanın səbəbi olan müxtəlif protein komponentləri ayrı-ayrılıqda analiz edilir. Bu üsul həm xəstəliyin riskini, həm də immunoterapiya ehtiyacını dəqiq göstərir.
Alergiyanın müalicəsi
Alergiya tamamilə sağalmasa da, düzgün idarə olunduqda simptomlar minimuma enir. Müalicə aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:
🩺 1. Allergenlə təmasdan uzaq durmaq
Əgər allergen məlumdursa, onunla təmas minimuma endirilməlidir. Məsələn, toz allergiyasında evdə HEPA filtrlərdən istifadə, polen mövsümündə pəncərələri bağlamaq kimi tədbirlər faydalıdır.
💊 2. Dərman müalicəsi
Antihistaminiklər: Qaşınma və burun axmasını azaldır.
Kortikosteroid spreylər: Burun və ağciyər iltihabını azaldır.
Bronx genişləndiricilər: Astma xəstələrində nəfəs almağı asanlaşdırır.
💉 3. İmmünoterapiya (Alergiya peyvəndi)
Bu üsulda allergen çox kiçik dozalarla orqanizmə verilir. Məqsəd immun sistemini “tərbiyə etmək” və onun reaksiyasını zəiflətməkdir. Uzunmüddətli, amma təsirli bir müalicə üsuludur.
Alergiyanın qarşısını alma yolları
Körpələrdə ana südü ilə qidalanma immun sistemin inkişafına müsbət təsir edir.
Evin müntəzəm havalandırılması və toz yığan əşyaların azaldılması vacibdir.
Qida allergiyası riski olan uşaqlarda yeni məhsulların tədricən və müşahidə altında verilməsi tövsiyə olunur.
Heyvan tükü və kimyəvi qoxulardan uzaq durmaq, allergiya riskini azaldır.
Sık sorulan suallar (FAQ)
1. Alergiya sonradan yaranırmı?
Bəli. İnsan həyatının istənilən mərhələsində allergiya inkişaf edə bilər. Xüsusilə mühit dəyişiklikləri, stress və hormonal balans dəyişiklikləri bu prosesi sürətləndirə bilər.
2. Alergiyanın daimi müalicəsi varmı?
Tam sağalma nadir hallarda mümkündür, lakin immünoterapiya bəzən uzunmüddətli remissiya (sakit dövr) təmin edir.
3. Alergiyadan qorunmaq üçün vitamin və əlavələr kömək edirmi?
D vitamini, sink və Omega-3 yağ turşuları immun tarazlığını gücləndirə bilər, amma həkim məsləhəti olmadan istifadə edilməməlidir.
4. Stress allergiyanı artıra bilərmi?
Bəli. Stress immun sisteminin balansını pozur və allergik reaksiyaların şiddətini artırır.
5. Alergiya ilə soyuqdəymə arasındakı fərq nədir?
Soyuqdəymə virus mənşəlidir və 7–10 gün ərzində keçir. Alergiyada isə simptomlar uzun müddət davam edir və müəyyən allergenlə təmasda yenidən baş verir.
Nəticə
Alergiya, bədənin “yaxşı niyyətli, lakin səhv istiqamətli” bir müdafiə mexanizmidir. İmmun sistemin vəzifəsi bizi qorumaq olsa da, bəzi hallarda bu müdafiə bədənə zərər verir. Düzgün diaqnoz və müalicə ilə allergiya tam nəzarət altına alına bilər.
Unutmayın: allergiya təkcə simptom deyil, immun sistemin dərin mesajıdır. Bu mesajı düzgün anlamaq və cavab vermək sağlamlığın açarıdır.
