Alergiyanın irsi olub-olmadığını necə anlamaq olar?

Alergiya sadəcə təsadüfi bir immun reaksiyası deyil. Bir çox hallarda o, genetik olaraq miras alınan bir xüsusiyyətdir. Əgər valideynlərdən biri və ya hər ikisi allergikdirsə, uşağın da eyni və ya bənzər allergiya növünə tutulma ehtimalı artır.

Amma bu, o demək deyil ki, allergiya qaçılmazdır. Genetik meyillilik yalnız “zəmin” yaradır — əslində allergiyanın yaranması üçün mühit faktorları, immun sistemin vəziyyəti və yaşam tərzi də vacib rol oynayır.

Bu məqalədə, alergiyanın irsi olub-olmadığını necə müəyyənləşdirməyin yollarını, genetik və ekoloji faktorların qarşılıqlı təsirini və müasir diaqnostika metodlarını ətraflı izah edəcəyik.

Alergiya nədir və necə yaranır?

Alergiya, immun sistemin zərərsiz maddələrə — məsələn, polen, qida, toz gənəsi və ya heyvan tükünə — həddindən artıq cavab verməsi nəticəsində yaranan vəziyyətdir.

Bu zaman immun sistem həmin maddəni təhlükə kimi qəbul edir və IgE antikorları vasitəsilə mast hüceyrələrini aktivləşdirir. Hüceyrələr histamin və digər iltihab vasitəçiləri ifraz edir, nəticədə:

• Burun axması

• Qaşınma

• Göz sulanması

• Dəri səpgiləri

• Hətta anafilaksi kimi ciddi hallar ortaya çıxır.

Alergiyanın irsi xarakter daşıması nə deməkdir?

İrsi allergiya dedikdə, immun sistemin genetik quruluşunda allergiyaya meyil yaradan xüsusiyyətlərin nəsildən-nəslə ötürülməsi nəzərdə tutulur.

Buna “atopiya” deyilir — yəni bədənin müəyyən allergenlərə qarşı həssaslıq yaratmağa genetik meyli olması. Bu, konkret bir allergiyanı deyil, ümumi həssaslıq qabiliyyətini miras alır.

Məsələn, bir ailədə anada polen allergiyası varsa, uşaqda bu toz və ya qidaya qarşı ola bilər — yəni allergiyanın tipi dəyişsə də, meyillilik genetik olaraq ötürülür.

Genetik keçid riski: valideynlərin rolu

Araşdırmalar göstərir ki:

Bu statistika göstərir ki, allergiya ailəvi meyillilik daşıyır. Lakin bu meyillilik eyni allergiya növü şəklində təkrarlanmaq məcburiyyətində deyil.

Alergiyaya təsir edən əsas genlər

Elm adamları allergiyanın yaranmasında 50-dən çox genin iştirak etdiyini müəyyən edib. Ən mühüm olanlardan bəziləri bunlardır:

• IL-4 və IL-13 genləri: IgE antikorlarının istehsalını artırır.

• FCER1A geni: Mast hüceyrələrinin aktivliyini tənzimləyir.

• HLA genləri: İmmun sistemin yad maddələri necə tanıdığını müəyyən edir.

• FLG geni (filaggrin): Dərinin baryer funksiyasına cavabdehdir; bu gen pozulanda ekzema və qida allergiyası riski artır.

Bu genlər bir araya gəldikdə immun sistemin “həssaslıq səviyyəsini” yüksəldir və allergiyanın yaranma ehtimalını artırır.

İrsi meyillilik və mühit faktorları arasında əlaqə

Genetik faktorlar təkbaşına allergiya yaratmır. Bəzi uşaqlar güclü genetik meyilliyə baxmayaraq heç vaxt allergiya inkişaf etdirmir. Əsas səbəb: mühit faktorları.

Əsas ekoloji təsirlər:

• Hava çirkliliyi: Dizel qazları və sənaye tullantıları allergiya riskini artırır.

• Siqaret tüstüsü: Körpəlikdə passiv siqaretə məruz qalmaq astma riskini 2 dəfə artırır.

• Steril mühit: Uşaqların mikroblarla az təması immun sistemin düzgün “təlim” almasını əngəlləyir.

• Qidalanma: Təbii olmayan, işlənmiş qidalar immun balansı pozur.

• Stress və yuxusuzluq: İmmun tarazlığa mənfi təsir edir.

Beləliklə, genlər potensialı müəyyən edir, lakin mühit həmin potensialı aktivləşdirir və ya sakit saxlayır.

Ailədə allergiya varmı? Öz riskini necə bilmək olar?

Aşağıdakı suallara “bəli” cavabı verirsinizsə, irsi meyillilik ehtimalı yüksəkdir:

1. Ailədə (valideyn, bacı, qardaş) allergik xəstəliklər varmı?

2. Uşaqlıqdan bəri burun axması, asqırma və ya dəri səpgiləri olubmu?

3. Mövsümi polen dövründə simptomlar artırmı?

4. Qidalandıqdan sonra qaşınma və ya mədə narahatlığı müşahidə olunurmu?

5. Eyni allergenə qarşı bir neçə ailə üzvü reaksiya verirmi?

Bu suallar genetik və ailəvi risk dəyərləndirməsi üçün ilkin göstəricidir.

Genetik testlərlə allergiya meyilliliyini müəyyənləşdirmək

Müasir tibbdə artıq genetik testlər və molekulyar allergiya analizləri vasitəsilə irsi meyilliliyi müəyyənləşdirmək mümkündür.

🔬 1. Genetik analiz

Xüsusi gen panelləri vasitəsilə allergiya ilə əlaqəli gen variantları müəyyən edilir (məsələn, FLG, IL-4). Bu testlər gələcəkdə allergiyanın inkişaf ehtimalını göstərir.

🧪 2. Molekulyar allergiya testi (komponent əsaslı diaqnostika)

ALEX, ISAC və ya MADx kimi testlər 200-dən çox allergen komponentini analiz edərək hansı zülala qarşı reaksiya verdiyinizi göstərir.
Bu üsul həm irsi keçid əlaqələrini, həm də risk dərəcəsini dəqiqliklə müəyyənləşdirir.

💉 3. Qanda spesifik IgE testi

Valideyn və övladlarda eyni allergenə qarşı IgE səviyyələri ölçülərək genetik bənzərlik təhlil olunur.

Alergiyanın irsi olub-olmadığını göstərən əlamətlər

Əgər aşağıdakı hallardan bir neçəsi müşahidə olunursa, ailədə irsi allergiya ehtimalı yüksəkdir:

• Eyni allergiya növü bir neçə nəsildə görünür

• Hər iki valideyndə fərqli allergiyalar olsa da, uşaqda qarışıq formada ortaya çıxır

• Ailədə astma, atopik dermatit və ya allergik rinit birlikdə müşahidə olunur

• Uşaqda erkən yaşdan (ilk 2 ildə) ekzema və qida allergiyası baş verir

Alergiyanın genetik və epigenetik fərqi

Bəzən allergiya birbaşa genetik ötürülmür, epigenetik dəyişikliklər vasitəsilə ötürülür.

Epigenetika, genlərin “açılıb-bağlanmasını” idarə edən mexanizmdir.
Məsələn:

• Ananın hamiləlik dövründə siqaret çəkməsi

• Qidalanma rejimi

• Stress
  bu genlərin ifadə formasını dəyişə bilər və uşaqlarda allergiya riskini artırar.

Yəni, genlər dəyişmir, amma onların necə işlədiyi dəyişir.

Müalicə və qarşısını alma yolları

Alergiyanın irsi olması onu qaçılmaz etmir. Düzgün həyat tərzi və profilaktik tədbirlərlə risk əhəmiyyətli dərəcədə azaldıla bilər.

🩺 1. Erkən diaqnoz

Uşaqda ilk simptomlar görünən kimi allergiya testləri aparılmalıdır. Gecikmiş diaqnoz xroniki allergiyaya yol aça bilər.

🍎 2. Sağlam qidalanma

Ana südü ilə 6 ayadək qidalanma, təbii və lifli məhsullar immun sistemin balanslı inkişafını dəstəkləyir.

🧘‍♀️ 3. Stressin idarə edilməsi

Stress hormonları immun sistemin fəaliyyətini zəiflədir. Ailədə psixoloji balans allergiyanın idarəsində mühüm rol oynayır.

🚭 4. Siqaretsiz mühit

Hamiləlik və uşaqlıq dövründə siqaret tüstüsündən uzaq durmaq allergik genlərin aktivləşməsini azaldır.

🧼 5. Mikroblarla balanslı təmas

Çox steril mühit immun sistemin “təlimini” pozur. Uşaqların təbiətlə və ev heyvanları ilə təmasda olması immun tolerantlığı artırır.

Sık Sorulan Suallar (FAQ)

1. Alergiya genetikdirmi?

Bəli, allergiyanın yaranmasında genetik meyillilik əsas rol oynayır. Lakin bu meyilliliyin aktivləşməsi mühit faktorlarından asılıdır.

2. Valideynlərdə olmayan allergiya uşaqda ola bilərmi?

Bəli. Uşaq valideynlərdən yalnız genetik həssaslığı miras alır, spesifik allergiya növü fərqli ola bilər.

3. Alergiyanın irsi olduğunu testlə necə bilmək olar?

Genetik analiz və molekulyar allergiya testləri vasitəsilə irsi risk dəqiqliklə müəyyən edilə bilər.

4. Ailədə allergiya varsa, uşağı necə qorumalı?

Erkən yaşdan düzgün qidalanma, təmiz, lakin təbii mühitdə böyümə və mütəmadi həkim nəzarəti vacibdir.

5. Alergiyanın irsi forması sağalırmı?

İrsi meyillilik dəyişməsə də, allergiyanın simptomları düzgün müalicə və immunoterapiya ilə idarə oluna bilər.

Nəticə: Genlər taleyiniz deyil

Alergiya genetik meyillilik daşısa da, bu, qaçılmaz xəstəlik demək deyil. Genlər yalnız risk potensialını müəyyən edir; əsl fərqi yaşam tərzi, mühit və erkən diaqnoz yaradır.

Yəni, ailənizdə allergiya varsa, bu, sadəcə xəbərdarlıq siqnalıdır. Doğru yanaşma ilə həm uşaqlarda, həm böyüklərdə allergiyanın təsirini minimuma endirmək mümkündür.