Allergik xəstəliklər dünya əhalisinin böyük bir hissəsini təsirləndirən geniş yayılmış sağlamlıq problemlərindəndir. Bu xəstəliklər arasında allergik rinit və astma xüsusi yer tutur. İlk baxışda iki ayrı vəziyyət kimi görünsələr də, aparılan araşdırmalar onların bir-biri ilə çox sıx bağlı olduğunu göstərir. Mütəxəssislər bu əlaqəni “tənəffüs yollarının vahid xəstəliyi” kimi də adlandırırlar. Bəs allergik rinit və astma arasında hansı bağ var? Bu iki vəziyyətin birlikdə görülmə tezliyi, səbəbləri və müalicə yanaşmaları nələrdir? Bu məqalədə bütün bu suallara ətraflı cavab verəcəyik.

Allergik rinit nədir?

Allergik rinit, allergenlərlə təmas nəticəsində burun selikli qişasının həssaslıq göstərməsi və iltihablanmasıdır. Bu vəziyyət iki əsas formada olur:

• Mövsümi allergik rinit – çiçəkləmə mövsümlərində polenlərə qarşı inkişaf edir.

• İlin bütün aylarında davam edən (perennial) allergik rinit – toz gənələri, küf, heyvan tükləri kimi ilboyu təsadüf edilən allergenlərə bağlı olur.

Allergik rinitin əsas simptomları:

• Burun axması

• Burun tutulması

• Gözlərdə qaşınma və sulanma

• Asqırma tutmaları

• Boğazda qaşınma

• Qoxubilmə qabiliyyətinin zəifləməsi

Allergik rinit çox vaxt yüngül qəbul edilən bir problem olsa da, əslində gündəlik həyatı ciddi şəkildə təsir edə bilir və tənəffüs sisteminin aşağı hissələrində də dəyişikliklərə yol aça bilər.

Astma nədir?

Astma tənəffüs yollarının xroniki iltihabi xəstəliyidir. Astmada nəfəs borularının divarları daralır, həssaslaşır və müəyyən triggerlərə qarşı həddindən artıq reaksiya göstərir.

Astmanın əsas simptomları:

• Nəfəs darlığı

• Öskürək (xüsusilə gecələr və ya səhərlər)

• Sinədə sıxılma hissi

• Xırıltılı nəfəs

Astma qərarsız xəstəlikdir; bəzən simptomsuz keçən dövrlər ola bilər, bəzən də alovlanmalar baş verə bilər. Qeyd etmək vacibdir ki, astma və allergik rinit çox vaxt birlikdə müşahidə olunur.

Allergik rinit və astma arasındakı əlaqə

“Üst və alt tənəffüs yollarının vahid xəstəlik modeli”

Elmi araşdırmalar göstərir ki, allergik rinit və astma tək bir tənəffüs yollarının iki fərqli hissəsində özünü göstərən eyni iltihabi proses ola bilər. Yəni burnumuzun və ağciyərlərimizin iltihabi reaksiyaları bir-birindən tam müstəqil deyil. Burun selikli qişasında başlayan allergik iltihab tədricən bronxlara qədər yayıla bilər.

Allergik rinit astma üçün risk faktorudur

Statistik məlumatlara görə:

• Allergik riniti olan şəxslərin 20–40%-də astma inkişaf edir.

• Astmalı insanların 80%-ində allergik rinit mövcuddur.

Bu göstəricilər iki xəstəlik arasında güclü əlaqənin olduğunu sübut edir.

Niyə bu əlaqə mövcuddur?

1. İltihabi hüceyrələrin oxşarlığı:
   Allergik rinit və astma eozinofil adlanan eyni iltihabi hüceyrələrlə xarakterizə olunur.

2. Həssaslıq mexanizmi eynidir:
   Hər iki vəziyyətdə allergenlə təmas nəticəsində immun sistem həddindən artıq reaksiya verir.

3. Burun–ağciyər axını:
   Burnumuzun funksiyası qıcıqlandırıcı maddələri süzməkdir. Allergik rinitdə burun funksiyası pozulanda daha çox allergen alt tənəffüs yollarına daxil olur və astma riskini artırır.

4. Genetik meyl:
   Allergiya tarixi olan ailələrdə həm allergik rinit, həm də astma bir yerdə daha çox müşahidə edilir.

Allergik rinit astma simptomlarını ağırlaşdırırmı?

Bəli. Araşdırmalar göstərir ki:

• Allergik rinit düzgün müalicə edilməyəndə astma alovlanmalarını artırır.

• Burun tutulması tənəffüsü çətinləşdirir və ağızdan nəfəs almağa səbəb olur. Bu vəziyyət soyuq və quru havanın ağciyərlərə birbaşa daxil olmasına gətirib çıxarır və bronxları daha da qıcıqlandırır.

• Rinit nəzarət altında olmadıqda astma dərmanlarına ehtiyac artır.

Bu səbəbdən mütəxəssislər astmanın effektiv müalicəsinin allergik rinitin idarə edilməsindən keçdiyini vurğulayırlar.

Allergik rinit və astmanın ümumi səbəbləri

Hər iki xəstəlik aşağıdakı allergen və faktorlarla əlaqəli ola bilər:

1. Ətraf mühit allergenləri

• Toz gənələri

• Polenlər

• Heyvan tükləri

• Küf göbələkləri

2. Hava çirkliliyi

• Sənaye tullantıları

• Avtomobil qazları

• Evdə siqaret tüstüsü

3. İqlim və hava dəyişiklikləri

• Soyuq hava

• Rütubət

• Güclü külək

4. Genetik faktorlar

Ailəsində allergiya və ya astma olan şəxslərdə risk daha yüksəkdir.

5. Virus infeksiyaları

Xüsusilə uşaqlıq dövründə keçirdilən bəzi respirator infeksiyalar astma riskini artıra bilər.

Allergik rinit və astmanın birlikdə müalicəsi

Müalicədə əsas məqsəd:

• İltihabı azaltmaq

• Allergeni mümkün qədər məhdudlaşdırmaq

• Tənəffüs yollarının funksiyasını yaxşılaşdırmaq

1. Allergenlərdən uzaq durmaq

Bu həm rinit, həm də astma üçün ən effektiv addımlardan biridir.

Toz gənəsi allergiyası üçün:

• Otağı tez-tez havalandırmaq

• Yuyula bilən örtüklərdən istifadə

• Yataq dəstlərini 60°C-də yumaq

• Xalı və pərdələri minimuma endirmək

Polen allergiyası üçün:

• Çiçəkləmə mövsümündə açıq havada uzun müddət qalmamaq

• Evə gələndə paltarları dəyişmək

• Polen yüksək olduğu günlərdə pəncərələri bağlı saxlamaq

2. Dərman müalicəsi

Allergik rinit üçün:

• Antihistaminlər

• Burun kortikosteroid spreyləri

• Dekonjestanlar

• Antileykotrien dərmanlar

Astma üçün:

• Tənəffüs ilə qəbul edilən kortikosteroidlər

• Uzun təsirli bronx genişləndiricilər

• Qısa təsirli inhalyatorlar

• Antileykotrienlər

Qeyd: Hər iki xəstəlikdə antileykotrien dərmanların təsirli olması onların ortaq mexanizminə bir nümunədir.

3. İmmunoterapiya (Allergiya peyvəndi)

Bu müalicə üsulu rinit və astmanın hər ikisində son dərəcə təsirli ola bilər. İmmunoterapiya allergenin kiçik dozalarının tədricən artırılaraq orqanizmə verilməsi yolu ilə həssaslığın azaldılmasına xidmət edir. Xüsusilə polen allergiyası olan xəstələrdə həm rinit, həm də astma simptomlarının azalması müşahidə olunur.

Allergik rinit astmaya çevrilə bilərmi?

Allergik rinit birbaşa astmaya “çevrilmir”, lakin astma inkişafı üçün mühüm risk faktorudur. Müşahidələr göstərir ki, xüsusilə uşaqlarda allergik rinit vaxtında müalicə olunmazsa:

• Astma inkişaf ehtimalını 3–8 dəfə artırır

• Tənəffüs yollarında uzunmüddətli iltihab yaradır

• Bronxların həssaslığını artırır

Bu səbəbdən rinitin erkən diaqnozu və düzgün müalicəsi astmanın qarşısını almaqda kritik rol oynayır.

Allergik rinit və astmanın həyat keyfiyyətinə təsiri

İki xəstəlik birlikdə olduqda təsir daha güclü ola bilər:

• Yuxu problemləri yaranır

• Gündəlik işlərdə yorğunluq və diqqət azalması

• İdman fəaliyyətlərinin məhdudlaşması

• Uşaqlarda məktəb performansının düşməsi

• Tez-tez təkrarlanan tənəffüs yolu infeksiyaları

Bu səbəbdən hər iki xəstəliyi bir-biri ilə əlaqəli şəkildə qiymətləndirmək vacibdir.

Allergik rinit və astma üçün profilaktik tədbirlər

1. Ev şəraitinin düzgün idarəsi

• Havanın rütubətini 40–50% arasında saxlamaq

• Hava təmizləyicilərindən istifadə

• Ev heyvanlarını yataq otağına buraxmamaq

2. Sağlam həyat tərzi

• Balanslı qidalanma

• Mütəmadi fiziki fəaliyyət

• Kifayət qədər yuxu

• Stress idarəsi

3. Həkim nəzarəti

Xroniki xəstəlik kimi hər iki vəziyyət mütəmadi müayinələr tələb edir.

Nəticə

Allergik rinit və astma arasında çox güclü əlaqə var. Araşdırmalar göstərir ki, bu iki xəstəlik bir-birindən ayrılmaz şəkildə inkişaf edir və tənəffüs yollarının vahid bir iltihabi xəstəliyi kimi qiymətləndirilə bilər. Allergik rinitin düzgün müalicə olunması astmanın həm yaranmasının qarşısını almaq, həm də mövcud astma simptomlarını nəzarətdə saxlamaq baxımından son dərəcə vacibdir.

Əgər sizdə və ya yaxınlarınızda burun axması, asqırma, nəfəs darlığı, öskürək kimi əlamətlər varsa, bunu yüngül qəbul etməyin. Vaxtında müayinə və doğru müalicə həm həyat keyfiyyətinizi yüksəldəcək, həm də gələcəkdə yarana biləcək daha ciddi tənəffüs problemlərinin qarşısını alacaq.