Astma necə yaranır və müalicə oluna bilərmi?

Astma, nəfəs yollarının iltihabi bir xəstəliyidir və dünyada milyonlarla insanı təsir edən xroniki (davamlı) bir vəziyyətdir. Bu xəstəlik zamanı ağciyərlərdəki hava yolları daralır, şişir və bəzən çoxlu selik ifraz edir. Nəticədə nəfəs alma çətinləşir, xüsusilə də gecə və ya səhər tezdən nəfəs darlığı, öskürək və hırıltı kimi simptomlar yaranır.

Astma uşaqlıq dövründən başlaya bilər, lakin böyüklərdə də sonradan inkişaf edə bilər. Bəzi insanlar üçün sadə bir toz və ya ətir belə tutmanı başlada bilər.

Bu yazıda astmanın nə səbəbdən yarandığını, orqanizmdə necə inkişaf etdiyini və müalicə üsullarının nələr olduğunu addım-addım izah edəcəyik.

1. Astma Nədir?

Astma — nəfəs yollarının həssas və iltihablı olması ilə xarakterizə olunan bir xəstəlikdir. Normalda nəfəs aldığımızda hava sərbəst şəkildə ağciyərlərə daxil olur və çıxır. Astma zamanı isə bronx adlanan hava yolları daralır və bəzən spazm keçirir.

Bu vəziyyət təkrarlanan tutmalarla (astma atakları) özünü göstərir. Atak zamanı:

• Nəfəs darlığı və sinə sıxılması hiss olunur.

• Öskürək artır, xüsusilə gecə və ya səhərlər.

• Nəfəs alarkən fit kimi səs (hırıltı) eşidilir.

2. Astmanın Əsas Səbəbləri

Astma bir çox amilin təsiri ilə yaranır. Bu amillər genetik, ətraf mühit və həyat tərzi ilə bağlı ola bilər.

2.1. Genetik meyillilik

Əgər ailədə astma, allergiya və ya atopik dermatit (ekzema) varsa, uşaqlarda astma ehtimalı artır. Genetik faktorlar bədənin allergenlərə qarşı həssas reaksiyasına səbəb ola bilər.

2.2. Allergik faktorlar

Astmanın ən yayılmış növü allergik astmadır.
Tetikləyicilər bunlardır:

• Toz gənələri

• Heyvan tükü

• Polen (çiçək tozu)

• Küf və rütubət

• Qida allergenləri (məsələn, süd, yumurta, fındıq)

2.3. Hava çirkliliyi və siqaret

Tüstü, sənaye qazları və zərərli kimyəvi maddələr bronxların müdafiə sistemini zəiflədir. Hamiləlik dövründə siqaretə məruz qalmaq belə uşaqlarda astma riskini artırır.

2.4. Virus infeksiyaları

Uşaqlıq dövründə tez-tez keçirilən bronxit və ya qrip kimi virus infeksiyaları bronx divarlarını zədələyə bilər. Bu da astma meylini gücləndirir.

2.5. Peşə və həyat tərzi

Bəzi iş yerlərində (boya, kimyəvi maddə, tozlu mühit) çalışan insanlarda astma daha çox görülür.
Soyuq hava, stress, idman və ya güclü qoxular da tutmanı tətikləyə bilər.

3. Astma Orqanizmdə Necə Yaranır?

Astma zamanı hava yollarında üç əsas dəyişiklik baş verir:

1. İltihab (iltihabi hüceyrələrin yığılması)
   Nəfəs yollarının daxili qişasında iltihabi hüceyrələr toplanır, bu da həssaslığı artırır.

2. Hava yollarının daralması (bronx spazmı)
   Əzələlər sıxılır və hava yolları daralır. Nəticədə hava keçidi çətinləşir.

3. Selik artımı
   Hava yollarında çoxlu selik toplanır və tənəffüs daha da çətinləşir.

Bu dəyişikliklər nəticəsində hırıltı, nəfəs darlığı və öskürək yaranır.

4. Astmanın Növləri

Astmanın müxtəlif formaları vardır və müalicə üsulu növündən asılı olaraq fərqlənə bilər.

4.1. Allergik astma

Ən geniş yayılmış formadır. Polen, ev tozu, heyvan tükü və qida kimi allergenlər tutmaları tətikləyir.

4.2. Qeyri-allergik astma

Soyuq hava, stres, fiziki fəaliyyət və ya infeksiya nəticəsində yaranır. Bu növ bəzən allergiya testlərində mənfi nəticə verir.

4.3. Uşaqlıq astması

Uşaqlarda daha çox müşahidə olunur və bəzən yaş artdıqca zəifləyir. Lakin bəzi uşaqlarda yeniyetməlik və böyüklükdə də davam edə bilər.

4.4. Peşə astması

Kimyəvi buxarlar, tozlar və qazlarla uzunmüddətli təmas nəticəsində inkişaf edir.

5. Astma Tutmasının Əlamətləri

Astma tutması birdən-birə və ya yavaş-yavaş inkişaf edə bilər. Əlamətlər bunlardır:

• Tez-tez öskürmək (xüsusilə gecələr)

• Sinə sıxılması və ya ağrı hissi

• Nəfəs alarkən fit səsi

• Sürətli və dayaz nəfəs alma

• Yorğunluq və yuxusuzluq

• Uşaqlarda oyun zamanı tez yorulma

Ağır tutmalar zamanı insan danışmaqda çətinlik çəkə, dodaqlarında göyərmə ola bilər. Bu hallarda dərhal tibbi yardım lazımdır.

6. Astmanın Diaqnozu Necə Qoyulur?

Astma diaqnozu həkim tərəfindən ətraflı anamnez, fiziki müayinə və bəzi testlər vasitəsilə qoyulur:

• Spirometriya: Ağciyərlərin hava tutumunu və nəfəs sürətini ölçür.

• Pik axın ölçümü (PEF): Ev şəraitində də istifadə edilə bilən sadə bir testdir.

• Allergiya testləri: Astmanı tətikləyən maddələri müəyyən edir.

• Qan testləri: Eozinofil hüceyrələrinin səviyyəsini yoxlayır (allergiya göstəricisi).

7. Astma Müalicə Oluna Bilərmi?

Astma tamamilə “yox edilə bilən” bir xəstəlik deyil, amma nəzarət altına alınaraq normal həyat yaşamaq mümkündür.

Müalicənin məqsədi:

• Tutmaların qarşısını almaq

• Nəfəs yollarındakı iltihabı azaltmaq

• Hava yollarının daralmasını önləmək

• Həyat keyfiyyətini artırmaqdır

7.1. Dərman müalicəsi

a) Qısa təsirli bronx genişləndiricilər (xilasedicilər):
Tutma zamanı istifadə olunur. Nəfəs yollarını tez açır (məsələn, salbutamol sprey).

b) Uzunmüddətli nəzarət dərmanları:
Gündəlik olaraq istifadə edilir. İltihabı azaldır və tutmaların qarşısını alır (kortikosteroid inhalyatorlar, leukotrien antaqonistləri).

c) Kombinə inhalyatorlar:
Həm bronx genişləndirici, həm də iltihab əleyhinə təsir göstərir.

d) İmmunoterapiya (alerji peyvəndi):
Allergik astması olan xəstələrdə tətikləyici maddəyə qarşı dözümlülük qazandırmaq üçün tətbiq edilə bilər.

7.2. Qeyri-dərman üsulları

• Allergenlərdən uzaq qalmaq: Ev tozunu, siqareti, ev heyvanlarını və rütubəti azaltmaq.

• Fiziki aktivlik: Düzgün nəzarət altında idman tənəffüs sistemini gücləndirir.

• Tənəffüs məşqləri: Dərin nəfəs alma və nəfəs saxlama texnikaları ağciyərləri gücləndirir.

• Sağlam qidalanma: Omeqa-3, C vitamini və antioksidantlarla zəngin pəhriz iltihabı azalda bilər.

8. Astmanın Gündəlik Nəzarəti

Astma xəstələri üçün nəzarət planı hazırlamaq çox vacibdir.

8.1. Pik Axın Ölçümü

Gündəlik nəfəs gücünüzü izləmək üçün sadə bir cihazla (Peak Flow Meter) ölçmə aparmaq mümkündür. Bu, tutma başlamadan əvvəl xəbərdarlıq verir.

8.2. Tetikləyiciləri tanımaq

Hər kəsin astması fərqlidir. Sizdə tutmanı artıran amilləri (toz, soyuq, stress, qoxu) müşahidə edib qeyd edin.

8.3. Qış aylarında diqqət

Soyuq hava və virus infeksiyaları astmanı ağırlaşdıra bilər. Qışda maska taxmaq və isti havada nəfəs almaq faydalıdır.

9. Uşaqlarda Astma

Uşaqlarda astma çox vaxt bronxitlə qarışdırılır. Uşağınızda uzunmüddətli öskürək, gecə hırıltı və nəfəs çətinliyi varsa, pediatr və allergoloqa müraciət edin.

Uşaqlıq astması tez-tez böyüklərlə müqayisədə daha yaxşı idarə olunur və bəzən yeniyetməlikdə tamamilə keçə bilər. Lakin vaxtında diaqnoz və müalicə həyati əhəmiyyət daşıyır.

10. Astma ilə Yaşamaq – Praktik Məsləhətlər

Astma xəstələri üçün sağlam həyat tərzi müalicənin bir hissəsidir.

10.1. Siqaretdən uzaq qalın

Həm aktiv, həm də passiv siqaret tüstüsü bronxları zədələyir.

10.2. Evdə toz və rütubəti azaldın

Tozsoranı filtrli seçin, yorğan və yastıqları tez-tez yuyun.

10.3. Dərmanlarınızı düzgün istifadə edin

İnhalyator texnikasını həkiminizdən öyrənin. Çox insanlar spreyi səhv istifadə etdiyi üçün fayda az olur.

10.4. İdman edin

Yüzmə və gəzinti tənəffüs əzələlərini gücləndirir. Astması olanlar üçün ən uyğun idman növü üzgüçülük hesab olunur.

11. Astma və Psixoloji Amillər

Stress və narahatlıq da astma tutmalarını tətikləyə bilər. Dərin nəfəs texnikaları, meditasiya və rahatlama məşqləri bu təsiri azalda bilər.

Həmçinin ailə dəstəyi və həkimlə müntəzəm əlaqə xəstəliyin idarəsini asanlaşdırır.

12. Nəticə

Astma, ömürlük davam edə bilən, lakin düzgün yanaşma ilə tam nəzarət altında saxlanıla bilən bir xəstəlikdir.

Əgər həkim təlimatlarına əməl edilir, tetikleyicilərdən uzaq qalınır və dərmanlar düzgün istifadə olunursa, astması olan insanlar tamamilə normal bir həyat sürə bilərlər.

Unutmayın:

• Astma müalicə edilə bilməz demək yanlışdır — nəzarət oluna bilər.

• Müntəzəm həkim nəzarəti, düzgün dərman istifadəsi və sağlam həyat tərzi ilə astma təhlükəli deyil.

• Ən önəmlisi, hər zaman nəfəsinizə diqqət edin və bədəninizin siqnallarını dinləyin.