Astma tutması zamanı ilk yardım necə olmalıdır?

Astma (bronxial astma) — tənəffüs yollarının xroniki iltihabıdır. Bu xəstəlikdə bronx adlanan hava yolları toz, allergen, soyuq hava, stress və infeksiyalar kimi təsirlər nəticəsində daralır.
Astma tutması zamanı xəstədə nəfəs darlığı, öskürək, sinə sıxılması və xırıltı yaranır.

Bu vəziyyət bəzən yüngül keçə bilər, amma bəzən həyat üçün təhlükəli ola bilər.
Bu səbəbdən astması olan şəxslərin yaxınları və müəllimlər də daxil olmaqla hər kəs ilk yardım qaydalarını bilməlidir.

Bu yazıda astma tutmasının əlamətlərini, evdə görüləcək tədbirləri və təcili yardımın nə vaxt çağırılmalı olduğunu addım-addım izah edəcəyik.

1. Astma tutması nədir?

Astma tutması — tənəffüs yollarının (bronxların) birdən-birə daralması və içindəki seliyin artması nəticəsində nəfəsin çətinləşdiyi vəziyyətdir.

Bu zaman:

• Hava ağciyərlərə rahat daxil ola bilmir,

• Oksigen səviyyəsi azalır,

• Bədən oksigen çatışmazlığı ilə mübarizə aparmağa çalışır.

Tutma çox vaxt tətikləyici bir səbəbdən sonra başlayır.

2. Astma tutmasını yaradan əsas səbəblər

Astma tutmaları fərqli insanlarda fərqli səbəblərlə yarana bilər, amma ən çox müşahidə olunan amillər bunlardır:

• Allergenlər: toz, polen, heyvan tükü, kif, qida allergenləri

• Soyuq hava və ya ani temperatur dəyişikliyi

• Tənəffüs yolu infeksiyaları (soyuqdəymə, qrip)

• Duman, siqaret tüstüsü, ətir, dezodorant

• Stress və emosional gərginlik

• Fiziki fəaliyyət (xüsusilə soyuq havada idman)

• Dərmanlar (məsələn, aspirin, beta-blokatorlar)

Bu səbəblərdən biri ilə qarşılaşdıqda bronxlar büzülür və astma tutması baş verir.

3. Astma tutmasının ilkin əlamətləri

Tutma başlamazdan öncə bədən bəzi xəbərdarlıq siqnalları verir. Bu əlamətləri vaxtında tanımaq, tutmanın ağırlaşmasının qarşısını ala bilər.

Erkən xəbərdarlıq əlamətləri:

• Tez-tez öskürmək (xüsusilə gecələr və səhər tezdən)

• Sinə nahiyəsində sıxılma hissi

• Nəfəs alarkən “xırıltı” səsi

• Gəzərkən və ya danışarkən nəfəsin tez kəsilməsi

• Əzginlik və narahatlıq hissi

Ağır tutma əlamətləri:

• Hər cümləni danışmaqda çətinlik

• Dodaq və barmaqlarda göyərmə

• Nəbzin sürətlənməsi (taxikardiya)

• Nəfəs dərinliyinin azalması

• İnhalyator istifadəsinə baxmayaraq yaxşılaşmama

Bu əlamətlər varsa, dərhal ilk yardım tədbirləri görülməli və həkim çağırılmalıdır.

4. Astma tutması zamanı ilk yardım addım-addım

Addım 1: Sakit qalın və panikaya düşməyin

Tutma zamanı həm xəstənin, həm də ətrafdakıların sakit qalması çox vacibdir.
Stress və qorxu tənəffüsü daha da çətinləşdirə bilər.

Xəstəni sakitləşdirin və ona yavaş-yavaş dərin nəfəs almasını xatırladın.

Addım 2: Rahat vəziyyətə gətirin

Xəstəni dik otuzdurun (məsələn, stulda oturmaq və ya yataqda yastıqla arxanı dəstəkləmək).
Bu vəziyyət ağciyərlərin daha rahat genişlənməsinə kömək edir.

Xəstəni yatmağa məcbur etməyin, çünki uzanmaq nəfəs darlığını artıra bilər.

Addım 3: İnhalyatoru (ağciyər spreyi) istifadə edin

Əgər xəstənin bronx genişləndirici inhalyatoru (reliever) varsa, dərhal istifadə edilməlidir.

Ən çox istifadə olunan növlər:

• Salbutamol (Ventolin)

• Terbutalin (Bricanyl)

İstifadə qaydası:

1. İnhalyatoru yaxşıca silkələyin.

2. Xəstə dərin nəfəs verərək ağzını boşaltsın.

3. Ağızlığı ağza yerləşdirin və spreyə basaraq dərindən nəfəs alın.

4. Nəfəsi 10 saniyə tutun, sonra yavaşca buraxın.

İnhalyator varsa, həkimin tövsiyəsinə əsasən hər 20 dəqiqədə bir 2 doza qəbul edilə bilər (ən çox 3 dəfə).

Əgər spacer (plastik araqab) varsa, istifadə etmək daha effektivdir, çünki dərman birbaşa ağciyərlərə çatır.

Addım 4: Dar geyimləri boşaldın və təmiz hava təmin edin

Xəstənin boğazını sıxan paltar və ya qalstuk varsa, çıxarın.
Pəncərəni açaraq otağa təmiz hava daxil olmasına şərait yaradın.

Soyuq və ya tüstülü mühitdən uzaqlaşdırın.

Addım 5: Suyu az-az içmək

Astma tutması zamanı boğaz quru ola bilər.
Ona görə otaq temperaturunda az miqdarda su içmək nəfəs yollarını rahatlada bilər.
Amma çox miqdarda su içmək və ya qida vermək məsləhət deyil — boğulma riski yarada bilər.

Addım 6: Nəzarət edin və yaxşılaşma olub-olmadığını qiymətləndirin

İnhalyatordan sonra 15–20 dəqiqə müşahidə edin.

Əgər:

• Nəfəs alma asanlaşır,

• Xırıltı azalır,

• Xəstə daha rahat danışırsa, vəziyyət nəzarət altına alınıb.

Amma əlamətlər davam edirsə və ya pisləşirsə — təcili tibbi yardım çağırmaq lazımdır.

5. Təcili yardım nə vaxt çağırılmalıdır?

Aşağıdakı hallarda dərhal 112-yə zəng edin və ya xəstəni xəstəxanaya aparın:

• İnhalyator təsir etmir və nəfəs alma hələ də çətindirsə

• Xəstə yalnız bir-iki sözlə danışa bilirsə

• Dodaqlar, dırnaqlar göyərirsə

• Nəbz çox sürətlidir və ya zəifləyirsə

• Huş azalır və ya itirilibsə

Təcili yardım gələnə qədər inhalyatoru həkimin məsləhət verdiyi aralıqlarla təkrar etmək olar.

6. Astma tutması zamanı edilməməli olanlar

🚫 Xəstəni yatmağa məcbur etməyin — bu, nəfəs almanı çətinləşdirir.
🚫 Soyuq və ya ətirli sprey istifadə etməyin — bronxları daha da daralda bilər.
🚫 Qida və içki verməyin — boğulma riski var.
🚫 Spirt və ya xalq təbabəti üsulları tətbiq etməyin — vəziyyəti ağırlaşdıra bilər.

7. Astma tutmasından sonra nələr edilməlidir?

Tutma keçdikdən sonra belə, xəstə həkim nəzarətinə müraciət etməlidir.
Çünki tutma zamanı tənəffüs yolları hələ tam bərpa olunmamış ola bilər.

Tövsiyə olunur:

• Həkim spirometriya (nəfəs testi) ilə ağciyərlərin fəaliyyətini qiymətləndirəcək.

• Müalicə planı yenilənə bilər (daimi inhalyator, kortikosteroid və s.).

• Tutmanın səbəbi (infeksiya, allergiya, stress) araşdırılmalıdır.

8. Astma tutmalarının qarşısını almaq üçün profilaktika

✅ 1. Tetikleyiciləri tanıyın və uzaq durun

• Toz, polen, ev heyvanı tükü və kimyəvi qoxular kimi allergenlərdən uzaq qalın.

• Evdə HEPA filtrli hava təmizləyici istifadə edin.

• Siqaret tüstüsü olan mühitlərdən uzaq durun.

✅ 2. Dərmanları vaxtında qəbul edin

Həkimin təyin etdiyi profilaktik inhalyatorlar (kortikosteroidlər) tənəffüs yollarının iltihabını azaldır və tutmanın qarşısını alır.

✅ 3. İnfeksiyalardan qorunun

Qış aylarında qrip və bronxit tutmaları artırır.
Buna görə qrip peyvəndi və əl gigiyenasına diqqət çox vacibdir.

✅ 4. Fiziki fəaliyyət və nəfəs məşqləri

Dərin nəfəs məşqləri və yüngül idman ağciyərlərin gücünü artırır.
Amma məşq öncəsi həkimin məsləhət gördüyü inhalyator istifadə edilməlidir.

✅ 5. Fərdi “Astma Fəaliyyət Planı” hazırlayın

Hər astma xəstəsinin həkimi ilə birlikdə fərdi planı olmalıdır.
Bu plan:

• Tutma zamanı hansı inhalyator və dozadan istifadə etməli,

• Hansı hallarda təcili yardıma müraciət etməli olduğunu izah edir.

9. Uşaqlarda astma tutması zamanı fərqlər

Uşaqlarda bronxlar daha dar olduğu üçün tutmalar daha sürətlə ağırlaşa bilər.
Valideynlər:

• Hər zaman uşağın inhalyatorunu yanında saxlamalı,

• Tənəffüs dəyişikliklərini diqqətlə izləməli,

• Uşaq tənəffüs zamanı döş qəfəsini çox hərəkət etdirirsə və ya danışmaqda çətinlik çəkirsə, dərhal həkim çağırmalıdır.

10. Nəticə

Astma tutması hər yaşda baş verə bilər və bəzən dəqiqələr içində həyati təhlükəyə çevrilə bilər.
Doğru ilk yardım bilikləri sayəsində tutmanın ağırlaşmasının qarşısını almaq mümkündür.

Unutmayın:

“Astma tutması zamanı ən güclü silah — düzgün və vaxtında görülən tədbirdir.”

Astması olan hər kəs və onun yaxınları inhalyatorun düzgün istifadəsini öyrənməli, təcili yardımın çağırılacağı halları bilməlidir.
Beləcə astma ilə təhlükəsiz və rahat bir həyat yaşamaq mümkündür.