Balıq və dəniz məhsulları alerjisi: təhlükəli reaksiyalar necə yaranır?

Balıq və dəniz məhsulları (karides, midyə, kalmar, xərçəng və s.) omega-3 yağ turşuları, protein və minerallarla zəngin olsa da, bəzi insanlar üçün bu qidalar güclü allergen sayılır.

Bu allergiyalar bəzən sadə qaşınmadan tutmuş həyati təhlükə yaradan anafilaktik reaksiyalara qədər dəyişə bilər.

Dəniz məhsulları allergiyası uşaqlıqda başlasa da, çox vaxt böyüklük yaşında da yaranır və adətən ömürlük davam edir.

Bu məqalədə balıq və dəniz məhsulları allergiyasının necə yarandığını, hansı maddələrin buna səbəb olduğunu və təhlükəli reaksiyaların qarşısını almağın yollarını elmi əsaslarla izah edəcəyik.

Balıq və dəniz məhsulları allergiyası nədir?

Bu allergiya, balıq və ya dəniz canlılarının tərkibində olan zülallara qarşı immun sistemin həddindən artıq cavab verməsi nəticəsində yaranır.

Bədən həmin zülalları təhlükə kimi tanıyır və IgE antikorları istehsal edir.
Bu antikorlar mast hüceyrələrinə bağlanır və histamin kimi kimyəvi maddələrin ifrazını artırır.

Nəticədə:

• Dəri səpgiləri

• Qaşınma

• Öskürək

• Boğazda şişkinlik

• Nəfəs darlığı kimi əlamətlər meydana çıxır.

Ən çox allergiyaya səbəb olan dəniz məhsulları

Alergiyanın dərəcəsi və yayılması regiondan asılı olsa da, ən çox reaksiya yaradan qidalar bunlardır:

🐟 Balıq növləri:

• Qızılbalıq (salmon)

• Tuna (ton balığı)

• Skumbriya

• Alabalıq

• Cod (treska)

• Tilapiya

🦐 Dəniz qabıqlı canlıları:

• Karides (shrimp)

• İstiridye (oyster)

• Kalmar (squid)

• Midyə (mussel)

• Xərçəng (crab, lobster)

⚠️ Qeyd: Balıq allergiyası ilə dəniz qabıqlı allergiyası fərqlidir. Biri finli balıqlara, digəri isə qabıqlı dəniz canlılarına qarşı yaranır. Lakin bəzi insanlarda hər iki tip allergiya eyni anda görülə bilər.

Balıq və dəniz məhsulları allergiyasının səbəbi

Əsas allergen “parvalbumin” adlı zülaldır.
Bu zülal balığın əzələsində olur və istiyə, duza və bişirməyə qarşı çox davamlıdır.
Yəni balıq qızardıldıqda və ya bişirildikdə belə allergen xüsusiyyətini itirmir.

Dəniz qabıqlı canlılarda isə əsas allergen tropomyozin adlı zülaldır.
Bu maddə həm də xərçəng, karides və midyə kimi müxtəlif növlərdə oxşardır.
Buna görə, birinə allergiyası olan şəxs çox zaman digərlərinə qarşı da reaksiya verir.

Allergiyanın yaranma mexanizmi

Allergik reaksiyanın mərhələləri belədir:

1. Həssaslaşma mərhələsi:
   İlk dəfə balıq və ya dəniz məhsulu yeyildikdə immun sistem bu zülalı “yad” kimi tanıyır və IgE antikorları istehsal edir.
   Bu mərhələdə simptomlar çox vaxt olmur.

2. Reaksiya mərhələsi:
   Növbəti dəfə eyni qida yeyildikdə, IgE antikorları həmin zülalı dərhal tanıyır.
   Mast hüceyrələri aktivləşir və histamin kimi maddələr ifraz olunur.

3. Simptom mərhələsi:
   Damar genişlənməsi, ödem, qaşınma, tənəffüs çətinliyi və bəzi hallarda anafilaksi yaranır.

Balıq və dəniz məhsulları allergiyasının simptomları

Simptomlar adətən qida qəbulundan bir neçə dəqiqə və ya 1–2 saat içində yaranır.

🩸 Dəri və selikli qişa əlamətləri:

• Qaşınma və qızartı

• Ürtiker (dəri səpgisi)

• Dodaq, dil və üz nahiyəsində şişkinlik

🌬️ Tənəffüs simptomları:

• Burun axması və öskürək

• Boğazda sıxılma hissi

• Tənəffüs çətinliyi və hırıltı

🤢 Həzm simptomları:

• Ürəkbulanma, qusma

• Qarın ağrısı və ishal

⚡ Ağır hallarda (Anafilaksi):

• Qan təzyiqinin qəfil düşməsi

• Nəfəs kəsilməsi

• Şüur itkisi

⚠️ Anafilaksi dərhal tibbi müdaxilə tələb edən təcili vəziyyətdir.
Əgər balıq yedikdən sonra boğazda şişkinlik və ya nəfəs çətinliyi yaranarsa, dərhal təcili yardıma müraciət edilməlidir.

Təhlükəli reaksiyalar necə yaranır?

Bəzi insanlarda allergik həssaslıq o qədər güclüdür ki:

• Balığın qoxusunu inhalasiya etmək,

• Balıq bişirən yerdə olmaq,

• Eyni yağda bişmiş yeməyi yemək belə reaksiya yarada bilər.

Çünki parvalbumin buxarlanaraq havaya qarışa bilir.
Xüsusilə restoran və balıq bazarlarında bu risk yüksəkdir.

Balıq və dəniz məhsulları allergiyasının diaqnozu

Dəqiq diaqnoz üçün allergoloq tərəfindən aparılan aşağıdakı testlər istifadə olunur:

🔬 1. Dəri prick testi

Balıq və ya dəniz məhsulu ekstraktı dərinin üzərinə damızdırılır və yüngül deşilir.
15–20 dəqiqə ərzində qızartı və şişlik yaranarsa, allergiya təsdiqlənir.

🧪 2. Qanda spesifik IgE testi

Qanda balıq və dəniz məhsulu zülallarına qarşı IgE antikorları axtarılır.
Bu test xüsusilə uşaqlarda və dərman istifadə edənlərdə təhlükəsizdir.

🧬 3. Molekulyar allergiya testi

Hansı zülal komponentinin (məsələn, parvalbumin və ya tropomyozin) reaksiyaya səbəb olduğunu müəyyənləşdirir.
Bu üsul allergiyanın şiddətini və kəsişən reaksiyaları da göstərə bilir.

Müalicə və qarşısını alma üsulları

🚫 1. Allergenlə tam təmasdan uzaq durmaq

Balıq və dəniz məhsulları pəhrizdən tam çıxarılmalıdır.
Eyni zamanda, bu məhsulların emal olunduğu qablar, yağlar və bıçaqlardan da istifadə edilməməlidir.

🍽️ 2. Çarpaz çirklənmədən qorunmaq

Restoranlarda sifariş verərkən:

• Balıqsız yeməklərin eyni yağda bişirilmədiyinə əmin olun.

• “Fish-free” və ya “seafood-free” menyular seçin.

• Qab-qacaq və qızartma yağlarının paylaşılmamasını xahiş edin.

💊 3. Dərman müalicəsi

• Yüngül simptomlarda: antihistaminiklər qaşınma və səpgiləri azalda bilər.

• Orta və ağır hallarda: kortikosteroidlər istifadə olunur.

• Anafilaksi riski olan şəxslər: adrenalin (epinefrin) qələmi daşımalıdırlar.

🩺 4. İmmunoterapiya (tədqiqat mərhələsində)

Bəzi hallarda balıq zülallarına qarşı desensitizasiya (immun adaptasiya) üsulları sınaqdan keçirilir, lakin bu müalicə hələ geniş tətbiq edilmir.

Balıq və dəniz məhsullarına qarşı çarpaz reaksiyalar

Balıq və dəniz məhsullarının allergen zülalları oxşar quruluşa malik olduğundan çarpaz reaksiya tez-tez baş verir.

Məsələn:

• Balığa allergiyası olan şəxsdə tuna, skumbriya və alabalığa qarşı da reaksiya ola bilər.

• Karidesə allergiyası olanlarda midyə və kalmar da reaksiyaya səbəb ola bilər.

Bəzi hallarda tozlu gənələrə qarşı allergiyası olan şəxslərdə də karidesə qarşı çarpaz reaksiya müşahidə olunur, çünki hər ikisində tropomyozin zülalı var.

Uşaqlarda və böyüklərdə fərqli gedişat

👶 Uşaqlarda:

• Balıq allergiyası erkən yaşda (1–3 yaş) meydana çıxa bilər.

• Bəzi uşaqlarda zamanla (məsələn, 10 yaşda) keçə bilər, lakin çoxunda qalıcı olur.

• Ana südü ilə qidalanan körpələrdə ananın balıq yeməsi bəzən yüngül reaksiya yarada bilər.

👩‍🦰 Böyüklərdə:

• Çox vaxt ilk dəfə böyüklükdə yaranır və ömürlük davam edir.

• Xüsusilə peşəkar balıqçılar, restoran işçiləri və dəniz məhsulu ilə təmasda olanlar risk altındadır.

Dəniz məhsulları allergiyası olanlar üçün təhlükəsiz alternativlər

🍗 Zülal mənbələri:

• Toyuq və hinduşka

• Yumurtasız paxlalılar (noxud, mərci, kinoa)

• Bitki əsaslı protein tozları

🧈 Omega-3 alternativləri:

• Kətan toxumu

• Çia toxumu

• Qoz və badam

• Dəniz yosunundan alınan bitki mənşəli omega-3 əlavələri

Təcili vəziyyətdə nə etmək lazımdır?

Əgər balıq və ya dəniz məhsulu yedikdən sonra:

• Nəfəs darlığı,

• Boğazda şişkinlik,

• Qan təzyiqi düşməsi və ya

• Başgicəllənmə yaranırsa,

bu, anafilaktik şokun başlanğıcı ola bilər.

Təcili addımlar:

1. Dərhal adrenalin qələmini (EpiPen) istifadə edin.

2. Təcili yardımı çağırın.

3. Xəstəni uzanmış vəziyyətdə, ayaqları yuxarıda saxlayın.

4. Sakitlik və tənəffüsü qoruyun.

Sık Sorulan Suallar (FAQ)

1. Balıq bişirərkən qoxuya qarşı da allergiya ola bilərmi?

Bəli. Balıq buxarındakı zülal hissəcikləri allergik şəxslərdə simptom yarada bilər.

2. Balıq allergiyası keçə bilərmi?

Uşaqlarda nadir hallarda keçə bilər, lakin böyüklərdə adətən ömürlük qalır.

3. Omega-3 əlavələri təhlükəlidirmi?

Balıqdan hazırlanmış kapsullar risklidir. Bitki mənşəli omega-3 (yosun əsaslı) daha təhlükəsizdir.

4. Balıq allergiyası olan şəxs dənizə girə bilərmi?

Adətən bəli, çünki allergiya qidaya qarşıdır. Amma dəniz canlıları ilə təmasdan çəkinmək lazımdır.

5. Allergiya testi nə vaxt aparılmalıdır?

Hər hansı balıq və ya dəniz məhsulu yedikdən sonra simptom yaranarsa, allergoloqa müraciət edilməlidir.

Nəticə: Balıq sağlam qidadır, amma hər bədən üçün deyil

Balıq və dəniz məhsulları əksər insanlar üçün faydalıdır, lakin allergiyası olan şəxslərdə immun sistemin həddindən artıq reaksiyası həyati təhlükə yarada bilər.

Bu səbəbdən:

• Dəqiq diaqnoz qoyulmalı,

• Qidalar diqqətlə seçilməli,

• Anafilaksi riski olanlar adrenalin qələmi daşımalıdır.

Alergiyanın idarə olunması düzgün bilik və diqqətli davranışla mümkündür — çünki allergiyanı tam aradan qaldırmaq olmasa da, nəzarətdə saxlamaq tamamilə mümkündür.