Gluten və çölyak xəstəliyi: fərqi nədədir?

Son illərdə “glutensiz qidalanma” və “çölyak xəstəliyi” ifadələri çox tez-tez eşidilir. Bir çox insan özünü “glutensiz pəhrizə” keçərək daha sağlam hiss etdiyini bildirir, lakin çox vaxt gluten həssaslığı ilə çölyak xəstəliyi bir-birinə qarışdırılır.

Əslində bu iki vəziyyət fərqli tibbi mənalara malikdir. Çölyak xəstəliyi autoimmun (özünə hücum edən immun sistem xəstəliyi) xarakter daşıyır, gluten həssaslığı isə immun reaksiyasız və fərqli mexanizmlə baş verir.

Bu məqalədə glutenin nə olduğunu, çölyak xəstəliyinin necə inkişaf etdiyini və bu iki vəziyyətin bir-birindən elmi baxımdan əsas fərqlərini izah edəcəyik.

Gluten nədir?

Gluten — buğda, arpa və çovdar kimi dənli bitkilərdə olan bitki zülalının kompleks formasıdır.
Əsasən iki komponentdən ibarətdir:

• Gliadin – bağırsaq selikli qişasına zərər verə bilən hissə

• Qlütenin – xəmirin elastikliyini təmin edən hissə

Gluten çörəyə yumşaqlıq və struktur verir. Lakin bəzi insanlarda bu zülal bağırsaq və immun sistemində reaksiyaya səbəb olur.

Çölyak xəstəliyi nədir?

Çölyak xəstəliyi — genetik və autoimmun bir xəstəlikdir.
Bu zaman bədən gluten qəbul etdikdə immun sistemi səhvən bağırsaq hüceyrələrinə hücum edir.

Bu hücum nəticəsində:

• Nazik bağırsağın villusları (qidaların sorulmasını təmin edən tüklü çıxıntılar) zədələnir.

• Qida maddələrinin mənimsənilməsi pozulur.

• Uzunmüddətli qida çatışmazlığı və iltihab yaranır.

Çölyakın əsas səbəbləri:

• Genetik meyillilik (HLA-DQ2 və HLA-DQ8 genləri)

• Gluten qəbul edilməsi

• İmmun sistemin yanlış cavabı

Çölyak xəstəliyinin simptomları

Simptomlar insandan insana dəyişsə də, ən çox görülən əlamətlər bunlardır:

Həzm sistemi ilə bağlı:

• Qarın ağrısı və şişkinlik

• Qaz, ishal və ya qəbizlik

• Qida mənimsənilməməsi nəticəsində çəki itkisi

• Ürəkbulanma

Həzm sistemi ilə əlaqəli olmayan:

• Dəmir çatışmazlığı anemiyası

• Yorğunluq və zəiflik

• Uşaqlarda inkişaf geriliyi

• Sümüklərdə zəiflik (osteoporoz)

• Dərinin qaşınan səpgiləri (Dermatitis herpetiformis)

• Depressiya və ya konsentrasiya çətinliyi

Gluten həssaslığı (non-çölyak gluten sensitivity) nədir?

Gluten həssaslığı — çölyak xəstəliyinə və buğda allergiyasına bənzər simptomlara səbəb olan, lakin autoimmun mexanizm və bağırsaq zədəsi olmayan vəziyyətdir.

Bu insanlarda gluten qəbul edildikdə:

• Qarın narahatlığı

• Şişkinlik

• Baş ağrısı

• Yorğunluq
  kimi əlamətlər olur, lakin çölyak testləri mənfi çıxır və bağırsaq biopsiyasında zədələnmə müşahidə edilmir.

Çölyak xəstəliyi, gluten həssaslığı və buğda allergiyası — əsas fərqlər

Çölyak xəstəliyinin diaqnozu necə qoyulur?

Diaqnoz qoyulmadan əvvəl glutensiz pəhriz başlanmamalıdır, çünki bu, test nəticələrini yalnış göstərə bilər.

Əsas diaqnostik üsullar:

1. Qanda antikor testləri:

   • Anti-tTG (transqlutaminaza)

   • Anti-EMA (endomisium antikorları)

   • Dəstək üçün DGP (deamidated gliadin peptide)

2. Bağırsaq biopsiyası:
   Nazik bağırsaqdan kiçik bir nümunə götürülərək villusların vəziyyəti mikroskopla qiymətləndirilir.

3. Genetik test:
   HLA-DQ2 və HLA-DQ8 genləri yoxlanılır. Mənfi çıxarsa, çölyak demək olar ki, istisna olunur.

Gluten həssaslığını necə müəyyən etmək olar?

Gluten həssaslığı üçün spesifik laborator test yoxdur.
Diaqnoz istisna prinsipi ilə qoyulur:

• Çölyak və buğda allergiyası testləri mənfi çıxır.

• Gluten kəsildikdən sonra simptomlar azalır.

• Yenidən gluten verildikdə simptomlar qayıdır.

Bu müşahidələr həkim nəzarətində aparılmalıdır.

Çölyak xəstəliyinin müalicəsi

Çölyakın yeganə müalicə forması — tamamilə glutensiz pəhrizdir.
Bu pəhrizə ömür boyu riayət etmək lazımdır.

Qadağan olunan məhsullar:

• Buğda, arpa, çovdar və yulaf (adi yulafda çirklənmə riski var)

• Çörək, makaron, keks, biskvit, bulka

• Soya sousu, hazır souslar və şorba qarışıqları

• Qazlı içkilərin bəziləri (malt tərkibli)

Təhlükəsiz qidalar:

• Qarğıdalı, düyü, kinoa, qarabaşaq

• Meyvə, tərəvəz, yumurta, ət və balıq

• Təbii ədviyyatlar və yağlar

• “Gluten-free” sertifikatlı məhsullar

Glutensiz pəhrizdə diqqət edilməli məqamlar

1. Etiket oxumaq vərdişi:
   “Wheat”, “barley”, “malt”, “triticale” kimi sözlər gluten göstəricisidir.

2. Çarpaz çirklənmədən qorunmaq:
   Çörək bişirilən soba, bıçaq və lövhə paylaşılmamalıdır.

3. Qida balansının qorunması:
   Glutensiz məhsullar bəzi hallarda lif və vitamin baxımından kasaddır. Ona görə:

   • Təbii tərəvəz və paxlalı məhsullara üstünlük verin.

   • Kalsium və B qrup vitaminləri əlavələri faydalı ola bilər.

Gluten həssaslığı üçün pəhriz necə olmalıdır?

Gluten həssaslığı olan şəxslər üçün məqsəd bağırsaq yükünü azaltmaq, lakin tamamilə qidaları məhdudlaşdırmamaqdır.

Tövsiyələr:

• 6–8 həftəlik sınaq müddətində glutensiz qidalanma

• Təbii və az işlənmiş qidalar seçmək

• Bağırsaq mikrobiomunu dəstəkləyən probiotiklər (yoğurt, kefir, kimçi)

• Bol su və lifli qidalar

Bu üsulla bağırsaq tarazlığı bərpa oluna bilər və simptomlar azalır.

Çölyak xəstəliyinin fəsadları

Müalicə olunmayan çölyak xəstəliyi uzunmüddətli fəsadlara səbəb ola bilər:

• Qida çatışmazlığı (dəmir, fol turşusu, D vitamini)

• Osteoporoz (sümük zəifliyi)

• İnfertilite və menstruasiya pozğunluqları

• Nevroloji pozğunluqlar (sakitlik pozğunluğu, başgicəllənmə)

• Bağırsaq xərçəngi riski (xroniki iltihab səbəbindən)

Bu səbəbdən glutensiz pəhriz yalnız seçim deyil, müalicəvi məcburiyyətdir.

Sık Sorulan Suallar (FAQ)

1. Hər glutenə dözümsüz insan çölyakdırmı?

Xeyr. Gluten həssaslığı çölyakdan fərqli mexanizmlə baş verir və bağırsaq zədəsi yaratmır.

2. Çölyak xəstəliyi keçicidirmi?

Xeyr. Bu ömürlük xəstəlikdir, lakin glutensiz pəhrizlə tam nəzarət altında saxlamaq mümkündür.

3. Çölyak xəstələri yulaf yeyə bilərmi?

Yalnız “gluten-free” sertifikatlı yulaf məhsulları istehlak edilə bilər.

4. Gluten həssaslığı üçün test varmı?

Xeyr, spesifik test yoxdur. Diaqnoz simptomlara və digər testlərin nəticələrinə əsaslanır.

5. Glutensiz pəhriz sağlam insan üçün faydalıdırmı?

Tibbi zərurət yoxdursa, glutensiz pəhriz balanssız qidalanma riski yarada bilər. Yalnız həkim məsləhəti ilə tətbiq olunmalıdır.

Nəticə: Gluten problemi hər kəs üçün eyni deyil

Gluten və çölyak çox vaxt eyni mənada istifadə olunsa da, bunlar tam fərqli anlayışlardır.
Çölyak — autoimmun xəstəlikdir və ömürlük pəhriz tələb edir.
Gluten həssaslığı isə daha yumşaq, lakin hələ də həyat keyfiyyətinə təsir edən bir vəziyyətdir.

Düzgün diaqnoz, balanslı qidalanma və tibbi nəzarət sayəsində hər iki vəziyyəti nəzarət altına almaq və sağlam həyat tərzi sürmək mümkündür.