Müasir dünyada alerjiyalar niyə artmaqdadır?

Son 50 ildə allergik xəstəliklərin sayı kəskin şəkildə artıb. Həm uşaqlarda, həm böyüklərdə burun axması, dəri səpgiləri, qida reaksiyaları və astma kimi allergik hallar artıq “yeni normal” halını alıb.

Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, hazırda dünya əhalisinin təxminən 40%-i allergik simptomlardan əziyyət çəkir və bu rəqəmin 2050-ci ilə qədər 60%-ə çatacağı proqnozlaşdırılır.

Bəs niyə müasir dövrdə allergiyalar bu qədər yayılıb? Cavab təkcə genetik deyil — əsas məsələ mühit və həyat tərzinin dəyişməsi ilə bağlıdır.

Alergiya nədir və immun sistem niyə həddini aşır?

Alergiya, immun sistemin əslində zərərsiz olan maddələrə qarşı (toz, polen, qida, dərman və s.) həddindən artıq reaksiya verməsidir.

Bu zaman bədən “səhv siqnal” qəbul edir — məsələn, poleni virus kimi tanıyır, IgE antikorları istehsal edir və mast hüceyrələrindən histamin ifraz olunur. Nəticədə qaşınma, burun axması, öskürək, səpgilər və iltihab yaranır.

Əslində bu, bədənin özünü qoruma mexanizminin yanlış işə düşməsidir. Müasir həyat tərzi isə bu sistemi əvvəlkindən çox daha “həssas” hala gətirib.

1. Həddindən artıq təmizlik: “Higiyen hipotezi”

Allergiyaların artmasının ən çox qəbul edilən izahlarından biri higiyen hipotezidir.

Bu nəzəriyyəyə görə, uşaqlıq dövründə mikroblarla və təbii mühitlə az təmas immun sistemin “təlimini” pozur.

Əvvəllər:

• Uşaqlar torpaqda oynayır, ev heyvanları ilə təmasda olurdu.

• İmmun sistemi yaxşı və pis mikrobları ayırmağı öyrənirdi.

İndi:

• Uşaqlar steril mühitdə böyüyür.

• Antibakterial sabunlar, dezinfeksiyaedici maddələr çox istifadə olunur.

• Nəticədə immun sistem real təhlükə görmədiyi üçün “zərərsiz maddələrə” qarşı döyüşə girir.

Beləliklə, mikroblardan çox qorunmaq bədəni zəiflədir və allerjik meyilliliyi artırır.

2. Şəhər həyatı və hava çirkliliyi

Şəhərlərdə yaşayan insanların allergiyaya tutulma riski kənd yerlərində yaşayanlardan 2-3 dəfə yüksəkdir. Bunun əsas səbəbi hava çirkliliyi və urbanizasiyadır.

Çirklənmənin təsiri:

• Dizel və sənaye qazları polen hissəciklərinə yapışır və onların immun sistem tərəfindən daha güclü allergen kimi tanınmasına səbəb olur.

• Havada toz, ozon və azot oksidləri burun və ağciyərlərdə iltihabı artırır.

• Çirkli hava tənəffüs yollarının baryerini zədələyir və allergenlərin daha dərin daxil olmasına imkan yaradır.

Bu səbəbdən xüsusilə astma, polen və toz allergiyaları şəhərlərdə daha çox müşahidə edilir.

3. Qlobal iqlim dəyişikliyi və polen mövsümünün uzanması

İqlim dəyişikliyi təkcə temperaturu artırmır, həm də allergenlərin miqdarını və aktivlik dövrünü dəyişdirir.

• Daha isti hava polen istehsalını artırır.

• Bitkilərin çiçəkləmə mövsümü uzanır, beləliklə allergiya mövsümü də daha uzun olur.

• Karbon qazının çoxalması polenlərin tərkibindəki allergen zülalların səviyyəsini yüksəldir.

Məsələn, əvvəllər 4 həftə davam edən polen mövsümü indi bəzi bölgələrdə 8-10 həftəyə qədər uzanır. Bu da xroniki allergiya simptomlarına səbəb olur.

4. Qidalanma tərzinin dəyişməsi və bağırsaq mikrobiomu

İmmun sistemin 70%-i bağırsaqlarda yerləşir. Müasir qidalanma isə bu sistemi ciddi şəkildə pozur.

Nə dəyişib?

• Hazır, işlənmiş qidalar bağırsaq florasını kasadlaşdırır.

• Təbii lif, vitamin və minerallar az qəbul olunur.

• Antibiotiklərin çox istifadəsi faydalı bakteriyaları məhv edir.

Bu dəyişikliklər nəticəsində bağırsaq mikrobiomu zəifləyir və immun sistem balansını itirir. Beləliklə, bədən zərərsiz maddələrə qarşı da döyüş vəziyyətinə girir.

Əlavə risk faktorları:

• Süni qidalar və şəkərli içkilər

• Fast food mədəniyyəti

• Qida əlavələri və konservantlar

Beləliklə, bağırsaqla immun sistem arasındakı “dostluq” pozulur və nəticə — allergiyaların artması.

5. Stress, yuxusuzluq və emosional gərginlik

Müasir həyat tərzi insanı daim stress altında saxlayır. Xroniki stress bədəndə kortizol və adrenalin kimi hormonları artırır, bu da immun sistemin tarazlığını pozur.

• Stress zamanı iltihab mediatorları (sitokinlər) çoxalır.

• Bu, allergik reaksiyaların tez və güclü baş verməsinə səbəb olur.

• Yuxusuzluq immun sistemin bərpasına mane olur və histamin səviyyəsini yüksəldir.

Araşdırmalar göstərir ki, stressli həyat yaşayanlarda allergiya tutmaları 2 dəfə çoxdur.

6. Dəri baryerinin zəifləməsi və allergenlərin asan keçməsi

Alergiyanın artmasında dərinin müdafiə baryerinin pozulması da böyük rol oynayır.

Xüsusilə FLG (filaggrin) geninin mutasiyası olan insanlarda dəri quruyur və allergenlər daha asan daxil olur. Bu, uşaqlarda ekzemanın (atopik dermatitin) artmasına səbəb olur.

Mühit faktorları bu prosesi gücləndirir:

• Sərin və quru hava

• Kimyəvi sabunlar

• Tez-tez duş qəbul etmək

• Dərinin təbii yağının azalması

Beləcə, dəridə mikroskopik çatlar yaranır və oradan allergenlər daxil olur — nəticədə ekzema və qida allergiyası başlayır.

7. Hormon balansı və allergiyanın artması

Xüsusilə qadınlarda hormonal dəyişikliklər (hamiləlik, menstruasiya, menopauza) immun sistemin fəaliyyətinə təsir edir.

Estrogen və progesteron hormonları histaminin ifrazını artırdığı üçün qadınlarda allergik rinit və astma daha çox müşahidə olunur.

Eyni zamanda, hormonal dərmanlar və kontraseptivlər də bəzi insanlarda allergik reaksiyaları tetikleyə bilir.

8. Qlobal həyat tərzi: az təbiət, çox texnologiya

Müasir insan artıq təbiətlə az təmasda olur:

• Günəş işığı çatışmazlığı (D vitamini azlığı)

• Açıq havada az vaxt keçirmə

• Hərəkətsiz həyat tərzi

Bütün bunlar immun sistemin zəifləməsinə və xroniki iltihabi vəziyyətin yaranmasına səbəb olur. Bu vəziyyət isə allergiya üçün münbit şərait yaradır.

9. Erkən yaşda antibiotik və kəsarəli doğuş

Tibbi araşdırmalar göstərir ki, kesarə doğulan və ya erkən yaşda antibiotik qəbul edən uşaqlarda allergiya riski daha yüksəkdir.

Səbəb:

• Kesarə doğuş zamanı uşaq doğum kanalındakı faydalı bakteriyalarla təmas etmir.

• Antibiotiklər mikrobiomanı pozaraq immun sistemin təlim prosesini yarımçıq qoyur.

Nəticədə bədən yad maddələri düzgün tanıya bilmir və allergik reaksiya ehtimalı artır.

Alergiyaların artmasının qarşısını almaq mümkündürmü?

Bəli. Alergiyaların tam qarşısını almaq çətin olsa da, risk faktorlarını azaltmaq və immun sistemi gücləndirmək mümkündür.

🩺 1. Erkən diaqnoz və monitorinq

Uşaqlarda və böyüklərdə allergiya simptomları müşahidə edilərsə, vaxtında allergiya testləri (dəri testi, molekulyar test) aparılmalıdır.

🍎 2. Sağlam qidalanma

Təbii, az işlənmiş, lifli və probiotiklə zəngin qidalar (yoğurt, kefir, tərəvəzlər) bağırsaq sağlamlığını qoruyur.

🧘 3. Stressin azaldılması və yuxu rejimi

Müntəzəm yuxu və stress idarəsi immun sistemin tarazlığını bərpa edir.

🌿 4. Təbii mühitlə təmas

Uşaqların təbiətlə, torpaqla və heyvanlarla təmasda olması immun sistem üçün təbii “təlim” rolunu oynayır.

🚭 5. Siqaret və çirklənmədən uzaq durmaq

Tüstü və sənaye tullantılarından qorunmaq allergik rinit və astma riskini azaldır.

Sık Sorulan Suallar (FAQ)

1. Alergiyalar niyə indi daha çoxdur, keçmişdə az idi?

Keçmişdə insanlar mikroblarla daha çox təmasda olurdu, qidalar təbii idi və hava daha təmiz idi. Müasir həyat tərzi immun sistemin balansını pozub.

2. Steril həyat pisdirmi?

Tam steril mühit immun sistemin düzgün təlimini əngəlləyir. Həddindən artıq təmizlik allergiyaya meyillilik yaradır.

3. Hava çirkliliyi allergiyanı artırırmı?

Bəli. Çirklənmiş hava polen və toz allergenlərinin təsirini çoxaldır və tənəffüs yollarında iltihab yaradır.

4. Bağırsaq sağlamlığı allergiyaya təsir edirmi?

Bəli. Sağlam mikrobiom immun sistemin düzgün işləməsini təmin edir, zəif mikrobiom isə allergik reaksiyaları artırır.

5. İqlim dəyişikliyi allergiyaları necə təsir edir?

Polen mövsümünü uzadır, allergen miqdarını artırır və simptomları daha uzun müddətli edir.

Nəticə: Müasir həyatın “sivilizasiya paradoksu”

Alergiyalar müasir dünyanın təhlükəsiz, amma həddindən artıq qorunan həyat tərzinin nəticəsidir. Biz mikroblardan, torpaqdan və təbiətdən uzaqlaşdıqca immun sistemimiz zəifləyir, özünü qorumaq üçün “yanlış hədəflər” seçir.

Allergiyanın qarşısını almaq üçün müasir tibbin imkanlarından istifadə etməklə yanaşı, təbiət və bədən arasında balansı bərpa etmək əsas hədəf olmalıdır.

Yəni, allergiyanın artması texnologiyanın deyil, tarazlığın itirilməsinin göstəricisidir.