Qida alerjiyası yoxsa dözümsüzlük? Necə ayırd edək?

Qida qəbul etdikdən sonra yaranan narahatlıqlar — qarın ağrısı, qaz, səpgilər və ya ürəkbulanma — çox zaman “məndə qida allergiyası var” kimi qəbul edilir. Lakin əslində bu şikayətlər qida dözümsüzlüyü ilə də bağlı ola bilər.

Hər iki vəziyyət qida ilə əlaqəlidir, amma mexanizmləri, diaqnostikası və müalicə üsulları tamamilə fərqlidir.

Bu məqalədə qida allergiyası ilə dözümsüzlüyün fərqlərini, simptomlarını, diaqnostika üsullarını və düzgün yanaşma yollarını elmi əsaslarla izah edəcəyik.

Qida allergiyası nədir?

Qida allergiyası — immun sistemin müəyyən qida zülalını xarici düşmən kimi tanıması və ona qarşı həddindən artıq reaksiya verməsidir.

🧬 Mexanizm:

Qida bədənə daxil olduqda immun sistem IgE antikorları istehsal edir. Bu antikorlar mast hüceyrələrinə bağlanır və histamin kimi maddələrin ifrazına səbəb olur.

Bu maddələr nəticəsində qaşınma, ödem, səpgilər və tənəffüs çətinliyi kimi simptomlar yaranır.

Qida allergiyası həmişə immun mənşəlidir və az miqdarda qida belə ciddi reaksiya doğura bilər.

Qida dözümsüzlüyü nədir?

Qida dözümsüzlüyü — müəyyən bir qidanı həzm etmə qabiliyyətinin fizioloji çatışmazlıq səbəbilə azalmasıdır.
Burada immun sistem iştirak etmir.

Əsas səbəb — həzm sistemində müəyyən ferment və ya maddə çatışmazlığıdır.

Məsələn:

• Laktoza dözümsüzlüyü: Süd şəkərini parçalamaq üçün lazım olan laktaz fermentinin çatışmazlığı.

• Fruktoza dözümsüzlüyü: Meyvə şəkərinin bağırsaqda mənimsənilmə problemi.

• Qida əlavələrinə dözümsüzlük: Nitritlər, süni rəngləndiricilər və monosodyum glutamat (MSG) kimi maddələrə qarşı reaksiyalar.

Qida dözümsüzlüyü çox vaxt dozadan asılıdır — az miqdarda qida problem yaratmaya bilər, çox qəbul edildikdə isə simptomlar artar.

Qida allergiyası və dözümsüzlük arasındakı əsas fərqlər

Qida allergiyasının simptomları

Qida allergiyası bədənin müxtəlif sistemlərini təsir edə bilər və əlamətlər tez bir zamanda (adətən 2 saat içində) ortaya çıxır.

Ən çox rast gəlinən simptomlar:

• Dəridə səpgilər, qaşınma, ödem

• Dodaq, dil və boğazda şişkinlik

• Qusma və ishal

• Tənəffüs çətinliyi, öskürək

• Qan təzyiqinin düşməsi və huş itirmə (anafilaksi)

Ən çox allergiyaya səbəb olan qidalar:
🥛 Süd | 🥚 Yumurta | 🥜 Fındıq | 🌰 Qoz | 🐟 Balıq | 🍤 Dəniz məhsulları | 🌾 Buğda | 🌰 Soya

Bu allergiyalar çox vaxt uşaqlıq dövründə başlayır, amma bəziləri ömür boyu davam edə bilər.

Qida dözümsüzlüyünün simptomları

Simptomlar daha çox mədə-bağırsaq sistemi ilə əlaqəlidir və adətən həyati təhlükə yaratmır.

Əlamətlər:

• Qaz, qarın şişkinliyi

• Yüngül qarın ağrısı

• Qəbizlik və ya ishal

• Ürəkbulanma

• Baş ağrısı və yorğunluq

Simptomlar çox vaxt qidadan bir neçə saat sonra meydana çıxır və miqdara bağlı olur.

Qida allergiyasının diaqnostikası

🔬 1. Dəri prick testi

Qidanın kiçik miqdarı dərinin üzərinə qoyulur və iynə ilə yüngül deşilir.
15–20 dəqiqə ərzində şişlik və qızartı yaranarsa, həmin qidaya qarşı allergiya təsdiqlənir.

🧪 2. Qanda spesifik IgE testi

Qanda allergenə qarşı IgE antikorlarının miqdarı ölçülür. Bu test uşaqlarda və dərman qəbul edənlərdə təhlükəsizdir.

🧬 3. Molekulyar allergiya testi

ALEX və ya ISAC kimi testlər vasitəsilə konkret qida komponentinə qarşı həssaslıq müəyyən edilir. Bu üsul allergiyanın risk səviyyəsini və tipini də göstərə bilir.

Qida dözümsüzlüyünün diaqnostikası

Qida dözümsüzlüyü immun mənşəli olmadığı üçün fərqli üsullarla müəyyən edilir.

🔹 1. Eliminasiya və provokasiya metodu

Şübhəli qida 2–4 həftəlik pəhrizdən çıxarılır. Simptomlar azalarsa və yenidən verildikdə qayıdarsa, dözümsüzlük təsdiqlənir.

🔹 2. Nəfəs testi

Xüsusilə laktoza və fruktoza dözümsüzlüyü üçün istifadə olunur.
Bağırsaqda parçalanmayan şəkərlər qaz əmələ gətirir və bu qaz nəfəsdə ölçülür.

🔹 3. Genetik testlər

Laktaza ferment genində mutasiya varsa, laktoza dözümsüzlüyü riski yüksək olur.

Ən çox rast gəlinən qida dözümsüzlükləri

🥛 Laktoza dözümsüzlüyü

Süd şəkəri (laktoza) parçalanmadığı üçün qaz, ishal və qarın ağrısı yaranır.
Çox zaman süd məhsulları azaldıldıqda və ya laktaz fermenti əlavələri qəbul edildikdə simptomlar azalır.

🍎 Fruktoza dözümsüzlüyü

Meyvələrdəki şəkərin bağırsaqda mənimsənilməməsi nəticəsində qarın ağrısı və şişkinlik yaranır.

🍞 Qluten dözümsüzlüyü

Çölyakla qarışdırılmamalıdır. Qluten qəbul edildikdə şişkinlik, qaz və yorğunluq yaranır, amma bağırsaq zədələnməsi müşahidə olunmur.

🍟 Qida əlavələrinə dözümsüzlük

Süni rəng, konservant və tatlandırıcılara qarşı reaksiya ola bilər (məsələn, MSG, nitritlər). Bu, allergiya deyil, kimyəvi dözümsüzlükdür.

Müalicə: Hər iki vəziyyət üçün fərqli yanaşma

🩺 Qida allergiyasında:

• Allergen qida tamamilə pəhrizdən çıxarılır.

• Anafilaksi riski olan xəstələrdə epinefrin (adrenalin) qələmi daşımaq vacibdir.

• İmmünoterapiya (oral allergen peyvəndi) bəzi hallarda istifadə olunur.

🥗 Qida dözümsüzlüyündə:

• Qidanın miqdarı azaldılır və ya ferment əlavələri qəbul edilir.

• Bağırsaq sağlamlığını qorumaq üçün probiotiklər və balanslı pəhriz faydalıdır.

• Stress və yuxu rejimi tənzimlənməlidir (çünki həzm sisteminə təsir edir).

Qida allergiyası və dözümsüzlüyü olanlar üçün qidalanma qaydaları

1. Etiketləri oxuyun.
   Qida tərkibində gizli maddələr (məsələn, “casein”, “whey”, “soy lecithin”) ola bilər.

2. Tək qida prinsipi.
   Hər dəfə yalnız bir yeni qida əlavə edin və reaksiyanı müşahidə edin.

3. Təbii və sadə qidalar.
   Evdə bişirilən, az işlənmiş məhsullar daha təhlükəsizdir.

4. Qida gündəliyi aparın.
   Hər gün nə yediyinizi və simptomlarınızı yazın — bu, problemi tapmağa kömək edir.

5. Bağırsaq sağlamlığına diqqət edin.
   Probiyotiklər və lifli qidalar dözümsüzlüyün təsirlərini azalda bilər.

Alergiya və dözümsüzlük birlikdə ola bilərmi?

Bəli. Bəzi hallarda eyni qidaya qarşı həm immun (allergik), həm də ferment əsaslı (dözümsüzlük) reaksiya müşahidə oluna bilər.

Məsələn, süd allergiyası ilə laktoza dözümsüzlüyü eyni anda ola bilər — biri zülala qarşı, digəri şəkərə qarşı reaksiyadır.

Bu halda pəhriz planı həkim və dietoloq tərəfindən fərdi şəkildə hazırlanmalıdır.

Sık Sorulan Suallar (FAQ)

1. Qida dözümsüzlüyü allergiyaya çevrilə bilərmi?

Xeyr. Çünki dözümsüzlük immun sistemi əhatə etmir, yalnız həzm mexanizmi ilə bağlıdır.

2. Hər qaz və şişkinlik dözümsüzlük əlamətidirmi?

Xeyr. Bu hallar çox vaxt stress, yanlış qidalanma və ya bağırsaq florasının pozulması ilə əlaqədardır.

3. Qida allergiyası keçə bilərmi?

Uşaqlarda süd və yumurta allergiyası çox zaman 5–6 yaşa qədər azalır, lakin qoz-fındıq və dəniz məhsulları allergiyası çox vaxt qalıcı olur.

4. Qida dözümsüzlüyü üçün dərman varmı?

Bəzi ferment çatışmazlıqlarında (məsələn, laktoza) ferment əlavələri kömək edə bilər. Amma əsas müalicə düzgün pəhrizdir.

5. Hər iki vəziyyətdə həkimə müraciət vacibdirmi?

Bəli. Çünki yanlış diaqnoz yanlış pəhrizə və qida çatışmazlığına səbəb ola bilər.

Nəticə: Eyni simptom, fərqli səbəb

Qida allergiyası və qida dözümsüzlüyü çox vaxt oxşar simptomlarla ortaya çıxsa da, tamamilə fərqli mexanizmlərlə baş verir.

• Allergiya — immun sistemin aşırı cavabıdır və bəzən həyati təhlükə yarada bilər.

• Dözümsüzlük — həzm sisteminin zəifliyidir və əsasən narahatlıq yaradır.

Düzgün diaqnoz qoyulmadan özbaşına pəhriz tətbiq etmək risklidir. Ən doğrusu, alerqoloq və dietoloq nəzarətində fərdi plan hazırlamaqdır.

Yalnız bu yolla həm sağlamlıq, həm də həyat keyfiyyəti qorunmuş olar.