Uşaqlarda və böyüklərdə alerji fərqi nədən ibarətdir?

Alergiya — bədənin zərərsiz maddələrə qarşı həddindən artıq immun reaksiyasıdır. Lakin bu reaksiyanın uşaqlarda və böyüklərdə necə baş verdiyi, hansı allergenlərin səbəb olduğu və orqanizmin cavab forması yaşa görə fərqlənir.

Uşaqlarda allergiya çox vaxt genetik meyillilik və erkən dövrdəki mühit amilləri ilə əlaqəlidir. Böyüklərdə isə qazanılmış həssaslıq, hormonal dəyişikliklər və illərlə yığılan immun yaddaş mühüm rol oynayır.

Bu məqalədə uşaqlarda və böyüklərdə allergiyanın fərqli mexanizmlərini, simptomlarını, diaqnostika və müalicə yollarını ətraflı şəkildə izah edəcəyik.

İmmun sistemin inkişaf mərhələləri

İmmun sistem körpəlik dövründən etibarən formalaşmağa başlayır. Uşaqlarda immun hüceyrələri hələ tam “təlim” keçmədiyi üçün bəzən zərərsiz maddələrə qarşı da reaksiyaya girə bilir.

Böyüklərdə isə bu sistem artıq formalaşıb və “keçmiş təcrübələrə” əsasən cavab verir. Yəni, bir çox allergik xəstəliklər uşaqlıqda başlayır, amma bəziləri illər sonra, hətta 40 yaşdan sonra da yarana bilər.

Uşaqlarda allergiyanın yaranma səbəbləri

Uşaqlarda allergiyanın əsas səbəbi genetik meyillilik və mühit faktorlarıdır. Əgər valideynlərdən biri allergikdirsə, uşağın da allergiya inkişaf etdirmə ehtimalı təxminən 40-50%, hər iki valideyn allergikdirsə, bu risk 70-80%-ə qədər yüksəlir.

Bundan başqa:

• Ana bətnində və ya erkən körpəlikdə mikroblarla az təmas immun sistemin düzgün tənzimlənməməsinə səbəb olur.

• Erkən yaşda antibiotik istifadəsi bağırsaq mikroflorasını pozur və allergiya riskini artırır.

• Qidalanma tərzi — çox işlənmiş qidalar və az təbii məhsullar — immun tarazlığı zəiflədir.

Böyüklərdə allergiyanın yaranma səbəbləri

Böyüklərdə allergiyanın əsas səbəbi qazanılmış həssaslıqdır. Uzun illər ərzində müəyyən maddələrlə təmasda olmaq nəticəsində immun sistem həmin allergenə qarşı reaksiya verməyə başlayır.

Əsas amillər:

• Hormonal dəyişikliklər (xüsusilə qadınlarda hamiləlik və menopauza dövrləri)

• Stress və yuxusuzluq

• Zəhərli kimyəvi maddələr və hava çirkliliyi

• İş və yaşayış mühiti – laboratoriya, kosmetika, heyvanlarla işləyən şəxslərdə risk daha yüksəkdir.

Uşaqlarda ən çox görülən allergiya növləri

🍼 1. Qida allergiyası

Süd, yumurta, buğda, balıq, fındıq və soya kimi qidalar körpəlik dövründə ən çox allergiyaya səbəb olur. Bəzi uşaqlarda bu allergiyalar zamanla keçə bilər, bəzilərində isə davam edir.

🌸 2. Atopik dermatit (ekzema)

Dərinin qızarması, qaşınma və quru səthlərlə müşahidə olunur. Uşaqlarda çox rast gəlinir və əksər hallarda yeniyetməlikdə azalır.

🐾 3. Tənəffüs allergiyası

Toz gənələri, heyvan tükü və polen allergiyası uşaqlarda öskürək, burun axması və bəzən astma kimi simptomlara səbəb olur.

💊 4. Dərman allergiyası

Antibiotiklərə və qızdırma düşürücülərə qarşı allergik səpgilər, qaşınma və şişkinlik meydana gələ bilər.

Böyüklərdə ən çox rast gəlinən allergiyalar

🌬️ 1. Polen və toz allergiyası

Yaş artdıqca polen, kif və toz gənələrinə qarşı həssaslıq artar. Burun axması, gözlərdə qaşınma və tənəffüs çətinliyi yaranır.

🐕 2. Heyvan allergiyası

Köpək və pişik tükləri böyüklərdə burun tıxanması və astmatik öskürəklə özünü göstərir. Bəzi hallarda bu allergiya uşaq vaxtı olmur, sonradan inkişaf edir.

🍤 3. Qida allergiyası

Böyüklərdə qida allergiyası nadir olsa da, xüsusilə dəniz məhsulları, fındıq və meyvə qabıqlarına qarşı daha güclü reaksiyalar müşahidə edilir.

🏭 4. Kontakt (toxunma) allergiyası

Zərgərlikdəki nikel, kosmetik vasitələr və kimyəvi təmizləyicilər dəri allergiyasına səbəb olur. Dəri qızarır, qabıqlanır və qaşınır.

Simptom fərqləri

👶 Uşaqlarda:

• Qaşınma və səpgilər daha geniş yayılır.

• Burun axması və asqırma ilə yanaşı tez-tez mədə-bağırsaq pozğunluğu olur.

• Dəri çox həssasdır, ekzema və qızartılar tez yaranır.

• Uşaqlarda allergiya çox vaxt qida ilə başlayır, daha sonra tənəffüs allergiyasına keçir.

👩‍🦰 Böyüklərdə:

• Əlamətlər daha lokal olur (məsələn, yalnız burun və gözlərdə).

• Alergik rinit və astma daha çox rast gəlinir.

• Kontakt allergiyaları və dərman reaksiyaları daha güclü olur.

• İmmun sistemdəki “xroniki iltihab” reaksiyası daha davamlı olur.

Alergiyanın diaqnozu: Uşaqlarda və böyüklərdə fərqli yanaşma

Hər yaş qrupu üçün allergiya testləri fərqli şəkildə aparılır.

🔹 Uşaqlarda:

• Dəri prick testi (sadə və ağrısız üsuldur)

• Qanda spesifik IgE ölçümü – körpələrdə təhlükəsiz seçimdir.

• Qida sınaq pəhrizi – allergik qidanın 2-4 həftəlik çıxarılması və nəticənin müşahidəsi.

🔹 Böyüklərdə:

• Molekulyar allergiya testi (komponent əsaslı diaqnostika) – hansı zülalın reaksiyaya səbəb olduğunu göstərir.

• Provokasiya testi – klinik şəraitdə allergenə məruz qoyularaq reaksiyanın dərəcəsi qiymətləndirilir.

Müalicə prinsipləri

Alergiyanın müalicəsində əsas məqsəd simptomları azaltmaq və immun sistemin reaksiyasını tənzimləməkdir.

🩺 1. Allergenlə təmasdan uzaq durmaq

Hər iki yaş qrupunda allergenlə əlaqənin minimuma endirilməsi vacibdir. Məsələn, polen allergiyasında pəncərələri bağlamaq, toz allergiyasında isə HEPA filtrlərdən istifadə etmək.

💊 2. Dərman müalicəsi

• Antihistaminiklər – qaşınma və burun axmasını azaldır.

• Kortikosteroidlər – iltihabı azaldır (xüsusilə astmada).

• İmmun modulyatorlar – uşaqlarda ehtiyatla istifadə edilir.

💉 3. Alergiya peyvəndi (İmmünoterapiya)

Bu müalicə immun sistemi allergenə qarşı tədricən öyrəşdirir. Uşaqlarda adətən 5 yaşdan sonra tətbiq edilir. Böyüklərdə isə uzunmüddətli və yüksək effektiv nəticələr verir.

Proqnoz: Alergiya zamanla dəyişirmi?

• Uşaqlarda: Bəzi allergiyalar (xüsusilə süd və yumurta) yaş artdıqca keçə bilər. Lakin polen və toz allergiyaları bəzən ömür boyu davam edir.

• Böyüklərdə: Yeni allergiyalar yarana bilər və çox vaxt xroniki xarakter daşıyır. Xüsusilə hormonal dəyişiklik və stress bu prosesi sürətləndirə bilər.

Alergiya və bağırsaq sağlamlığı arasındakı əlaqə

Həm uşaqlarda, həm də böyüklərdə bağırsaq mikrobiomu immun sistemin əsas tənzimləyicisidir. Düzgün qidalanma, probiotiklər və lifli məhsullar immun tarazlığın qorunmasına kömək edir.

Uşaqlarda antibiotiklərin tez-tez istifadəsi bağırsaq florasını pozur, böyüklərdə isə stress və qeyri-sağlam qidalanma mikrobiomu zəiflədir. Hər iki hal allergiyanın inkişaf riskini artırır.

Profilaktika: Hər yaş üçün tövsiyələr

👶 Uşaqlar üçün

• Ana südü ilə ən azı 6 ay qidalanma

• Antibiotiklərin yalnız həkim göstərişi ilə istifadəsi

• Evdə siqaret tüstüsü və aeroallergenlərdən uzaq durmaq

• Yeni qidaların tədricən verilməsi

👩‍🦱 Böyüklər üçün

• Stressin idarə olunması

• Yuxu rejiminin normallaşdırılması

• Sağlam bağırsaq florasını qorumaq üçün balanslı qidalanma

• Kimyəvi maddələr və allergenlərlə təmasda qoruyucu vasitələrdən istifadə

Sık Sorulan Suallar (FAQ)

1. Uşaqlıq allergiyası böyüyəndə keçirmi?

Bəli, bəzi qida allergiyaları (süd, yumurta) yaş artdıqca keçə bilər. Lakin polen və toz allergiyaları adətən qalıcı olur.

2. Böyüklərdə sonradan allergiya yaranırmı?

Bəli. Uzunmüddətli təmas və ya hormonal dəyişikliklər nəticəsində yetkin yaşda da allergiya inkişaf edə bilər.

3. Alergiya irsi keçirmi?

Genetik meyillilik mövcuddur, lakin mühit faktorları da mühüm rol oynayır. Ailədə allergiya varsa, risk yüksəlir.

4. Hər iki yaşda allergiya testləri eynidirmi?

Xeyr. Uşaqlarda daha sadə və təhlükəsiz testlər seçilir (məsələn, qanda IgE), böyüklərdə isə daha kompleks testlər aparılır.

5. Uşaqlarda allergiyanın qarşısını almaq mümkündürmü?

Tam qarşısı alınmasa da, erkən diaqnoz və düzgün qidalanma ilə risk azaldıla bilər.

Nəticə

Uşaqlarda və böyüklərdə allergiyanın mahiyyəti eyni olsa da, səbəbləri, simptomları və immun cavab forması fərqlidir. Uşaqlarda sistem hələ formalaşmadığı üçün allergiya daha “dinamik” gedişə malikdir. Böyüklərdə isə bu vəziyyət adətən xroniki xarakter daşıyır və uzunmüddətli nəzarət tələb edir.

Hər iki halda düzgün diaqnoz, mühitin uyğunlaşdırılması və müasir müalicə üsulları ilə allergiyanın təsiri minimuma endirilə bilər.