Qida reaksiyaları toksik səbəblərdən, eləcə də immunoloji və qeyri-immunoloji mexanizmlərlə müşahidə edilə bilər. Qida reaksiyalarının simptomlarının əsas mexanizmləri fərqli olsa da, bəzən oxşar ola bilər. Nəticə etibarı ilə qida reaksiyası olanlar, qida reaksiyasının səbəbini tapmaq üçün yalnız bir testlə və test nəticəsinə görə çox səhv pəhrizlərlə xüsusilə uşaqlarda ciddi qidalanma problemləri ilə üzləşə bilər. Bu yazıda ilk olaraq qida reaksiyalarından biri olan qidaya qarşı dözümsüzlük simptomları, diaqnoz və müalicəsini izah etməyə çalışacağıq.
Qida Reaksiyaları
Qida reaksiyaları deyildikdə, immunoloji və qeyri-immunoloji mexanizmlərlə inkişaf edən qida reaksiyaları ilə zəhərli səbəblərdən yaranan qida reaksiyaları ağlımıza gəlir.
İmmunoloji qida reaksiyaları hansılardır?
Qida allergiyaları immun reaksiyalardır, adətən histamin ifrazı nəticəsində yaranan IgE reaksiyasıdır, eyni zamanda qeyri-IgE immun cavabları da daxildir.
İmmunoloji qida reaksiyaları:
-IgE ilə əlaqəli qida allergiyaları (ürtiker, anjiyoödem, astma, allergik rinit, oral allergiya sindromu, ürəkbulanma, qarın ağrısı, kramplar, qusma və/və ya qəfil mədə-bağırsaq allergiyası və sulu diareya kimi simptomlarla özünü göstərən allergik şok),
– IgE ilə əlaqəli olmayan qida allergiyaları (qida zülallarına bağlı proktokolit, enterokolit, enteropatiya sindromu, çölyak xəstəliyi, Heiner sindromu, dermatit herpatiformis, kontakt dermatit),
-Qida allergiyasının hər iki növünün birlikdə olduğu qida allergiyaları (eozinofilik ezofagit, eozinofilik qastroenterit, eozinofil kolit, eozinofilik mədə-bağırsaq xəstəliyi, atopik dermatit) xəstəlikləri var.
Qeyri-immunoloji qida reaksiyaları hansılardır?
Qeyri-immunoloji qida reaksiyaları deyildikdə, qida dözümsüzlüyü yada düşür. Qida dözümsüzlüyü laktoza dözümsüzlüyü və fruktoza dözümsüzlüyü kimi metabolik səbəblərdən, həmçinin qidada olan kofein, əlavələr, histamin və tiraminlə əlaqəli farmakoloji mexanizmlər səbəbiylə görülə bilər. Bundan əlavə, irritabl bağırsaq sindromu, davranış problemləri və psixoloji səbəblərdən meydana gələn və mexanizmi çox aydın olmayan qida reaksiyaları da görülə bilər.
Zəhərli qida reaksiyaları hansılardır?
Bakterial toksinlərlə inkişaf edən qida reaksiyaları da immunoloji olmayan mexanizmlərlə inkişaf edən qida reaksiyalarıdır. Zəhərli qida zəhərlənməsinə misal olaraq balıq zəhərlənməsini göstərmək olar.
Qidaya qarşı dözümsüzlük nədir?
Qida dözümsüzlüyü qida, içki, qida əlavələri və ya qidalardakı komponentlərə qarşı farmakoloji, metabolik və qeyri-immunoloji mexanizmlərlə inkişaf edən, dəri, tənəffüs yolları, mədə-bağırsaq traktında, bəzən də otoimmün xəstəliklərdə inkişaf edən simptomlara səbəb ola bilən qida dözümsüzlüyüdür. Bu qeyri-allergik qida reaksiyaları immunitet sistemini əhatə etmir.
Tezlik nədir?
Yetkin internet istifadəçiləri arasında ABŞ-da aparılan bu yaxınlarda aparılan sorğu, qidaya qarşı dözümsüzlüyün yayılmasının 24,8% olduğunu göstərdi. Müvafiq olaraq, böyük, diqqətlə seçilmiş populyasiyalarda standartlaşdırılmış testlərin olmaması səbəbindən laktoza qarşı dözümsüzlüyün əsl yayılması həqiqətən məlum deyil. Laktoza həzmsizliyinin ümumi əhalinin təxminən 65% -ni təsir etdiyi düşünülür.
Semptomlar hansılardır?
Ümumiyyətlə, qida dözümsüzlüyünün klinik təzahürləri birdən çox orqan və ya sistemi əhatə edir; Mədə-bağırsaq simptomları: Qarın ağrısı, şişkinlik, şişkinlik, qaz və ishal kimi mədə-bağırsaq simptomları çox yaygındır.
– Dəri simptomları: Xroniki ürtiker və ya anjiyoödem, mədə-bağırsaq simptomları, atopik ekzema, qaşınma, üzdə və/və ya bədəndə qızartı,
– Tənəffüs sistemi: Xroniki rinoreya, asqırma, təngnəfəslik, astma
– Qan dövranı sistemi: Hipotansiyon, ürək döyüntüsü, taxikardiya,
– Nevroloji simptomlar: Baş ağrısı və başgicəllənmə, miqren
– Sistemli reaksiyalar: Anafilaktoid və ya ağır anafilaktik reaksiyalar
– Digər simptomlar: Yorğunluq, əzələ-skelet sistemi problemləri və davranış dəyişiklikləri
Səbəblər nələrdir?
Qida dözümsüzlüyünün səbəbləri kimi fərdi və asılı qida reaksiyaları var.
Farmakoloji Səbəblər
Qidada potensial farmakoloji aktivliyə malik minlərlə müxtəlif kimyəvi maddələr var, qidaları qorumaq və onun dadını və ya görünüşünü yaxşılaşdırmaq üçün əlavə edilir.
Farmakoloji səbəblərə görə:
– Vazoaktiv aminlərə görə (məsələn, histamin, tiramin) bu qrupda histaminlərə qarşı dözümsüzlük nəzərə alına bilər
-Kofein
-salisilatlar kimi təbii qida kimyəvi maddələri və ya
-Qlutamatlar (məsələn, monosodyum glutamat),
Bu, Sulfitlər və benzoatlar kimi qida əlavələri ola bilər.
Metabolik səbəblər
Ferment çatışmazlığı səbəbindən laktoza dözümsüzlüyü fruktoza dözümsüzlüyü səbəbindən inkişaf edə bilər.
Digər Səbəblər
– əsəbi bağırsaq sindromu
– Çölyak olmayan qlüten həssaslığı
– Psixogen səbəblər
Diaqnozu necə qoymaq olar?
Qida reaksiyaları immunoloji, qeyri-immunoloji və zəhərli səbəblər kimi bir çox səbəbə görə inkişaf edir. Qida reaksiyalarının əlamətlərinə görə immunoloji və qeyri-immunoloji reaksiyaları ayırd etmək asan deyil.
Qida dözümsüzlüyünün diaqnostikası laktoza dözümsüzlüyü və fruktoza malabsorbsiyası üçün hidrogen nəfəs testi, peşəkar nəzarət altında olan eliminasiya pəhrizləri və müəyyən qidalara IgG vasitəçiliyi ilə immun reaksiyalar üçün ELISA testini əhatə edə bilər. Bu pozğunluqların idarə edilməsində qida allergiyası, qida dözümsüzlüyü və otoimmün xəstəlikləri ayırd edə bilmək vacibdir.
Qida həssaslığı olaraq da bilinən gecikmiş qida həssaslığı, IgG antikorlarını istehsal edərək immunitet reaksiyasını tetikler. IgE reaksiyalarından fərqli olaraq, IgG antikorları birbaşa mast hüceyrələrinin deqranulyasiyasına səbəb olmur. IgG antikorları antigenin tanınmasından təxminən 1 ay sonra görünür. Buna görə də, spesifik IgG antikorlarının olması tez-tez antikor cavabının “yetişməsinə” uyğun gəlir. IgG immunoqlobulin sinfi son dərəcə uzun dövran edən yarımxaricolma dövrünə malikdir (zərdabda IgG-nin yarı ömrü 22 ilə 96 gün arasında dəyişir) və ümumi serum immunoqlobulin hovuzunun təxminən 75%-ni təşkil edir. IgG və qida immun kompleksinin makrofaqlara təsiri ilə fərqli problemlər yarada biləcəyi düşünülür. IgG həmçinin antikordan asılı hüceyrə vasitəçiliyi ilə sitotoksiklikdə mühüm rol oynayır və eyni zamanda II tip həssaslıq (sitotoksik hiperhəssaslıq) ilə əlaqələndirilir.
IgG bədənin xarici bir antigenə qarşı qoruyucu reaksiyasıdır. Yanlış pozitivlər (və ola bilsin ki, yalançı neqativlər) olduğundan, tez-tez yüksək antikorları inkişaf etdirən, lakin heç bir klinik simptoma səbəb olmayan qidalar olacaq. Digər tərəfdən, aylardır tərkibində özü olan dənli bitkilər yeməmiş bir xəstə, tərkibində qlüten olan taxıllara mənfi təsir göstərə bilər, çünki bu reaksiya təhrik olunmur. Çox vaxt süd və ya paxlalılar kimi bütün testlərin müsbət olduğu bütün qida ailələri olacaq. Test nəticələri çoxlu sayda qidaya qarşı IgG həssaslığını göstərdikdə, bir çox həkim açıq şəkildə qidaya qarşı dözümsüzlükdən daha çox bağırsaq keçiriciliyini düşünür. Bilinməlidir ki, qida dözümsüzlüyü müxtəlif səbəblərdən və fərqli mexanizmlərlə inkişaf etdiyi üçün tək bir testlə diaqnoz qoymaq mümkün deyil.
Qeyri-IgE vasitəçiliyi ilə əlaqəli olmayan dözümsüzlük daha xroniki, daha az kəskin, klinik görünüşündə daha az nəzərə çarpır və tez-tez allergiya ilə müqayisədə diaqnoz qoymaq daha çətindir, çünki dəri testləri və standart immunoloji tədqiqatlar kömək etmir. Eliminasiya pəhrizləri bütün zəif tolere edilmiş qidaları və ya zərərli birləşmələri ehtiva edən bütün qidaları çıxarmalıdır.
Necə müalicə etməli?
Bütün qida kimyəvi həssaslıqları müəyyən edildikdən sonra, dietoloq bu kimyəvi maddələri ehtiva edən qidalardan qaçınmaq üçün şəxsə uyğun pəhriz təyin edə bilər. Dietoloq adekvat qidalanmanın təhlükəsiz qidalar və lazım olduqda əlavələrlə təmin olunmasını təmin edəcək. Yanlış diaqnoz və lazımsız diyetlərdən qaçmaq üçün qida reaksiyalarında təcrübəsi olan allerqoloqlar, qastroenteroloqlar və diyetisyenlərlə əməkdaşlıq etmək vacibdir.
